(Gr.: epiphaneia, verschijning) had in de laatste eeuwen voor Christus' komst een dubbele geladenheid gekregen: enerzijds had het een religieuze betekenis en duidde het op de manifestatie van een godheid, anderzijds was het, evenals het woord parousia, een officiële hofterm geworden ter aanduiding van een officieel bezoek van een koning of keizer.
In het N.T. treft men epiphaneia herhaaldelijk aan bij Paulus, waar het zowel op de eerste komst des Heren duidt als op zijn wederkomst. Paulus steunt hier niet op de oudste, religieuze betekenis, maar vergelijkt Christus’ komst met de plechtige inkomsten van koningen en keizers, gelijk ook blijkt uit de Latijnse vertaling „adventus”. Het nieuwtestamentische epiphaneia roept zo meer het beeld op van Christus-Koning, terwijl eerst later vooral sinds Origenes de oudste, Hellenistisch-religieuze betekenis naar voren komt, die een grote rol speelt in het feest van Epiphanie.
Dit Epiphanie-feest is in het Oosten ontstaan en schijnt bedoeld te zijn als een feest ter viering van de genadevolle manifestatie van Gods macht. Men verbond daarmee het nieuwtestamentische gebruik van epiphaneia voor Christus’ komst in het vlees en maakte zo dit feest tot de viering van de eerste phasen van het verlossingswerk. Het Westerse Kerstfeest vierde hetzelfde feit minder ideologisch en meer historisch. In de Westerse ontwikkeling van de feesten van Epiphanie en Kerstmis kan men twee kerngebieden onderscheiden. In Rome en Afrika staat Kerstmis voorop en is Epiphanie later ingevoerd als viering van de aanbidding door de Wijzen (— verschijning aan de heidenen). De inhoud van de oudste Kerstviering aldaar was waarschijnlijk én de geboorte én de aanbidding door de Wijzen.
Toen dit Westerse Kerstfeest door het Oosten werd overgenomen bleven geboorte en aanbidding daar samen gevierd worden, maar toen Rome en Afrika een tweede feest van het Oosten overnamen, dat van Epiphanie, ging men op Kerstmis alleen de geboorte vieren en op Epiphanie de aanbidding der Magiërs. In Gallië schijnt daarentegen Epiphanie primair geweest te zijn en rechtstreeks — niet via Rome — uit het Oosten geïmporteerd. Men vierde dan de zgn. tria miracula = de drie wonderen: aanbidding der Wijzen, doop in de Jordaan, wijnwonder van Kana. De benaming is daar veelkleurig: naast Epiphanie vindt men theophanie en apparitio, wat weer duidt op het oudste idee van manifestatie der godheid. j. v. D.
