is als historische grootheid moeilijk te omgrenzen. Er is nauwelijks een overgang speurbaar, enerzijds van het oudere Vedisme de cultuur en de godsdienst van de Veda’s, de oudste geschriften van Voor-Indië naar het Brahmanisme, anderzijds van het Brahmanisme naar het jongere Hindoeïsme.
Als godsdienstig type vertoont het Brahmanisme een markant gelaat. Het geeft nl. een karakteristiek antwoord op het hoofdprobleem van het Voorindische godsdienstige denken: de vraag naar de bevrijding uit de eindigheid, de schijn, het lijden.
Het Vedische geloof leerde de verlossing door de werken, door offer en ascese. In het Hindoeïsme komt de leer op, die verlossing verwacht van overgave aan de godheid in liefde en geloof.
Het Brahmanisme staat hoofdzakelijk in het teken van de verlossing door inzicht. Het dankt zijn naam en zijn geestelijke inhoud aan de Brahmanen, de priesters, met de krijgslieden de belangrijkste kaste van de naar standen ingedeelde Voorindische samenleving.
Het verlossende inzicht werd aan de edele Voorindiër geschonken in de derde periode van zijn geestelijke ontwikkeling, wanneer hij het kluizenaarsbestaan leidde, nadat hij eerst het onderwijs der Brahmanen had genoten en vervolgens zijn gezinsplichten had vervuld. Tot inleiding in de heilige leer dienden speciaal de Upanishads.
Deze geschriften laten zien, hoe het denken speurde naar de zin van de eindigheid. Men zocht naar het werkelijk zijnde, naar de diepere eenheid in de verbijsterende veelheid.
Want men doorzag de zinsbegoocheling van deze kleurrijke, maar onreële wereld.
Het denken over de heilsweg greep naar twee begrippen: brahman en atman.
Brahman, de magische offerspreuk, groeide uit tot een wereldbeginsel, tot het Al, het enig werkelijke in de wisseling der verschijnselen. Ook atman, de adem, kreeg de waarde van een cosmische potentie, waaraan elk mens deel heeft.
Zo dreef het denken heen naar de slotconclusie: het is de beroemde spreuk: tat tvam asi = dat zijt gij = het inzicht van de wetende mens, die zich één voelt met het Hoogste en daardoor de schijn der dingen heeft doorzien. De Brahmaanse theologie die het grote thema van de verlossing door inzicht behandelt, is niet éénlijnig, maar kent zes „visies", dogmatieken of scholen van denken.
De belangrijkste zijn de Yoga, de Vedanta en het Sankhya. De Yoga is eigenlijk geen wijsgerig stelsel, maar een heilstechniek, die door bepaalde lichaamshoudingen, door ademtechniek en door stadia van geestesconcentratie opvoert tot een toestand van trance, waarin de verlossing wordt ervaren.
De Vedanta heeft het Brahmanistische heilsinzicht tot een uitgewerkt en logisch sluitend systeem gemaakt. Het Sankhya (getalmatig stelsel) vormt met zijn pluralisme een eigenaardige tegenhanger van de streng monistische Vedanta.
Het onderscheidt 25 wereldbeginsels en een veelheid van eeuwige zielen, die zich door inzicht uit de maalstroom van het worden kunnen bevrijden.c. j. B.
