Henri (1859-1941), joods Fransman die om zijn lessen en publicaties reeds gedurende zijn leven een ware beroemdheid verkreeg. Zijn invloed was inderdaad enorm; zo heeft hij er veel toe bijgedragen om de algemene strekking van de cultuur, die in de 19de eeuw overheersend positivistisch, sciëntistisch, zelfs materialistisch was, weer gezond te maken en minder afzijdig van alle godsdienstigheid.
Hoewel zelf in het positivisme gevormd, knoopt zijn denken aan bij de traditie van het Franse spiritualisme. Om met zijn tijdgenoten in verbinding te kunnen treden, zal hij steeds uitgaan van de ervaring, om deze dan in al haar veelzijdigheid te volgen.
Welnu, de onmiddellijke ervaring leert ons dat het bewustzijn totaal onherleidbaar is tot een mechanisme. Hoe zou ten andere een ruimtelijke voorstelling die noodzakelijk door dat bewustzijn zelf ontworpen wordt enige verklaring kunnen geven van het bewustzijn? Het onherleidbare gegeven dat we door middel van het bewustzijn ervaren is aan de ruimtelijkheid tegengesteld: het is de oorspronkelijke tijdsduur.
Dit uitgangspunt van zijn denken leidt rechtstreeks naar de hoofdproblemen van het christelijk denken: de schepping, de vrijheid, het Godsbestaan.Voor Bergson moet iedere duur, of iedere wording begrepen worden naar het model van de menselijke vrijheid. Het gewordene is bijgevolg nooit verklaarbaar door hetgeen vooraf aanwezig was. Dergelijke niet-ruimtelijk opgevatte duur is alleen denkbaar in een wereld waarin een voortdurende schepping plaats grijpt. Dit élan vital impliceert nochtans niet onmiddellijk een godheid die van de wereld zelf zou onderscheiden zijn.
De menselijke vrijheid is een evidentie van het onmiddellijk ervaren. De theorieën van het psychisch determinisme spruiten voort uit een vooropgestelde en ruimtelijke idee als zouden de motieven de volledige verklaring geven van het handelen. Die motieven nochtans zijn zelf de uitdrukking en de schepping van de vrije persoon. Ook de transcendente Godheid moeten we door een ervaring kunnen bereiken. Het getuigenis van de mystiek is daarom voor Bergson van het allerhoogste belang. De mystieke ervaring staat aan de bron van de ware dynamische godsdienstigheid, welke de statische godsdienstvormen transcendeert, zoals ook de „open moraal” op een geheel ander niveau ligt dan de sociale pressie der „gesloten moraal”.
De solidariteit met zijn toenmalig zwaarbeproefde rasgenoten weerhield Bergson bij het eind van zijn leven tot de Katholieke Kerk over te gaan. Toch blijkt zijn oprechte innerlijke bekering klaar uit de grote waardering voor het Christendom in zijn laatste werk, dat uitdrukkelijk gewijd is aan de vraagstukken van zedelijke en godsdienstige aard, Les deux Sources de la morale et de la religion (1934).
Hierin wordt zelfs een uitzonderlijk belang toegekend aan de mystiek zoals deze voorkomt in baar verband met de christelijke heiligheid. Van die innerlijke overtuiging getuigde ook zijn vriend pater Sertillanges, die tot bij het einde van zijn leven de gelegenheid had zeer intiem met Bergson om te gaan. L. V. H.
