Vergiftleer, de studie der vergiften. Behandelt de werkingswijze der vergiften, hetzij hun natuurlijke historie, herkomst, samenstelling enz., hetzij de methoden om de vergiften op te sporen, in het bijzonder ten behoeve van de justitie.
In den eerstgenoemden zin wordt het vak ook wel beschouwd als een onderdeel der pharmacodynamie, in de laatstbedoelde beteekenis omvat het tevens al de andere onderzoekingsmethoden, waarmede de pharmaceut, de chemicus of de botanicus de justitie van dienst kan zijn, al betreft het niet uitsluitend onderzoek van vergiftigingen. In dien zin heet het vak ook gerechtelijke scheikunde, al zijn de hier gebruikelijke methoden niet uitsluitend van scheikundigen aard; microscopisch onderzoek vormt b.v. een belangrijk onderdeel ervan. Een scherpe scheiding is trouwens niet steeds mogelijk; het scheikundig onderzoek eener vergiftiging ten behoeve der justitie verlangt vaak een ondersteuning door het physiologisch experiment, en omgekeerd is de studie der werking van vergiften niet denkbaar zonder de kennis hunner scheikundige eigenschappen. Onze wet op het hooger onderwijs bedoelt het woord toxicologie in hoofdzaak in den zin van gerechtelijke scheikunde als boven omschreven, en brengt het vak daarom bij de faculteit van wis- en natuurkunde, waar 't speciaal een onderdeel vormt van de studie der pharmaceuten.De toxicologie behandelt de omstandigheden waaronder een stof als vergift kan optreden, hetgeen afhangt van hoeveelheid, wijze van toediening, wijze van opneming door het lichaam (van uit het darmkanaal, van uit de longen bij inademing, van uit de huid bij inspuiting enz.). Verder de wijze waarop het lichaam zich tegenover een . vergift verdedigt, b.v. door het te verwijderen (braking, diarrhee) door het vast te leggen in bepaalde organen, met name de lever, door het om te zetten in onschadelijke of minder schadelijke verbindingen, of door er aan te wennen. Dan de verschijnselen der vergiftiging, waarbij te onderscheiden valt de acute vergiftiging en de chronische met voortdurend toegediende, kleine hoeveelheden. De eerste zijn te wachten bij vergiftigingen met misdadig doel, of door vergissing; de laatste, de slepende vormen, bij industrieele vergiftigingen, b.v. bij arbeiders in loodwitfabrieken of bij de fabricatie van phosphor-lucifers. Bij het onderzoek naar vergift, met name in gerechtelijke gevallen, betreft het gewoonlijk zeer kleine hoeveelheden stof, die moeten worden opgespoord onder ongunstige omstandigheden naast groote hoeveelheden andere organische stoffen, vaak reeds in rotting verkeerende, terwijl bovendien het materiaal, als het eenmaal aan het onderzoek is opgeofferd, niet opnieuw kan verstrekt worden. De gang van de analyse houdt hiermede rekening en tracht zooveel mogelijk uit hetzelfde materiaal eerst die stoffen te isoleeren, die zonder gebruik van chemicaliën, b.v. door destillatie te verkrijgen zijn, daarna die stoffen welke men door eenvoudige oplosmiddelen, b.v. aether, benzol, chloroform enz., kan afzonderen, terwijl eerst als deze middelen zijn aangewend, tot meer ingrijpende chemische bewerkingen wordt overgegaan.
Zooveel mogelijk tracht men de resultaten van het onderzoek vast te leggen in een of anderen blijvenden vorm, b.v. het geïsoleerde vergift of een goed herkenbare verbinding daarvan, het zoogenaamde corpus delicti, dat aan den rechter wordt ingeleverd. De uitwerking van de methodiek van de gerechtelijke scheikunde is het werk geweest van tal van verdienstelijke toxicologen, waaronder te noemen zijn Orfila, Taylor, Tardieu, Roussin, Stans, Otto v. Hasselt, Dregendorff e.a. Sommige namen zijn aan bepaalde methoden gebonden, b.v. het bekende apparaat van Marsh voor de aantooning van arsenicum, dat van Milscherlich voor de aantooning van phosphorus enz. Enkele vergiftigingsprocessen hebben historische waarde gekregen, doordat zij aanleiding gaven tot het uitwerken van speciale methoden, b.v. het proces Bocarmé, dat Stass bracht tot het construeeren van den gang van onderzoek bij de opsporing van alcaloïden, in dit geval van nicotine.
