Tussen het vroegere en het moderne Z. is een groot verschil. Enkele oude namen zijn bewaard: gasthuis, hospitaal; andere niet: leproos- of lazarushuis, pest- en dolhuis.
De laatste drie dienden meer om te isoleren of te verplegen, niet allereerst om te genezen. Specialistisch-medische behandeling ontbrak vroeger.Frl. heeft nu tien eigenlijke Z.en, zes kraamklinieken, acht verpleeghuizen, vier sanatoriums, twee psychiatrische inrichtingen, drie kinderherstellingsoorden, een instelling voor zieke en hulpbehoevende kinderen. Naast deze instellingen, waar de curatieve geneeskunde beoefend wordt, zijn er vele waar de preventieve geneeskunde de nadruk krijgt (consultatiebureaus, instituten voor geestelijke gezondheidszorg en volksgezondheid, kruisverenigingen enz.).
De Z.en hebben een verschillende grondslag. Het zijn de volgende: Dokkum (De Sionsberg, prot. opgericht in 1956), Drachten (Prot. Z., 1952), Harlingen (Algemeen Prot. Z., eerst neutraal, 1873, prot. 1955; St. Jozefs Z., r.k., 1915), Heerenveen (neutraal, 1911), Joure (Verpleeghuis-Z., prot., 1954), Lwd. (Stads-Z., neutraal, 1824/25; Diakonessenhuis, prot., 1879, in 1894 verplaatst naar de Noordersingel; St. Bonifaciushospitaal, r.k., 1833, in 1935 verplaatst naar Mr.
P. J. Troelstraweg), Sneek (St. Antonius-Z., r.k., 1903). Uit de datums blijkt, dat het betrekkelijk grote aantal r.k. Z.en in de laatste tijd door dat der Confessioneel-Prot.
Z.en werd voorbijgestreefd. Van de sanatoriums moeten worden genoemd: Beatrixoord (Appelscha, 1910, bestrijding t.b.c.), Violetta (noodsanatorium, Heerenveen, 1910) en Parkherstellingsoord (Lwd., 1927). De psychiatrische inrichting te Franeker met buiten- en binnengesticht en paviljoens is de oudste inrichting voor behandeling van geesteszieken. Het enige kinder-Z., tegelijk revalidatiecentrum, in Frl. is de Cornelia-stichting te Beetsterzwaag (1915). Als onderdeel van het Diakonessenhuis te Lwd. komt er wrsch. reeds in 1958 een tweede kinder-Z. in gebruik.
Oude Z.en zijn het Lazarushuis te Lwd. (tot 1672), Stadspesthuis te Lwd. (1582-1675), Beijer van het St. Anthonygasthuis te Lwd. (1425?-1772), Stads-Militair-Z. aldaar (1822-50), Burgerlijk Hospitaal, later Stads-Z. (1824/25-heden). Te Franeker zijn in het begin der 19de eeuw plannen gemaakt voor een academisch Z., maar er is niets van gekomen, zie Gezondheidszorg.
Zie: Z.-wezen (1933); Ons Z. (1935); Prot. Gezondheidszorg (1952, 1954, 1957); Rapport van de commissie ter bestudering van het vraagstuk der Z.-ruimte in Frl. (1952); Nota naar aanleiding van het Rapport... (1952); Repert., 312.
