De oudste Zaanse woningcorporatie is de Vereniging tot de bouw van arbeiderswoningen ‘De Volkswoning' te Krommenie. Deze werd in augustus 1905 opgericht als de Coöperatieve Bouwvereniging ‘Helpt Elkander’.
De naam werd nadien ‘Ons Verlangen’ en luidt sinds december 1907 ‘De Volkswoning’. De vereniging kreeg de eerste jaren veel steun van de gemeente. Toen in 1947 Stichting Patrimonium Krommenie en ‘Woningstichting Krommenie’ werden opgeheven, gingen de woningen van beide verenigingen (resp. 102 en 125) naar De Volkswoning. In oktober 1986 werd de Wormerveerse corporatie ‘Goed Wonen’ overgenomen (zie hierna). Per 1 januari 1990 beheerde De Volkswoning 3.428 woningen.Een aantal Wormerveerse fabrikanten richtte in 1908 ‘Goed Wonen’ op. Hun betrokkenheid was in deze tijd niet uitzonderlijk; het bouwen van arbeiderswoningen was ook een manier om vakbekwaam personeel in dienst te houden. In Engeland bouwden industriëlen al sinds het begin van de 19e eeuw arbeiderswoningen. Goed Wonen werd in 1986 door De Volkswoning Krommenie overgenomen; het aantal huizen in bezit bedroeg toen 425.
Vereniging De Woning te Koog (opgericht in maart 1911) kwam op initiatief van enkele plaatselijke industriëlen en burgemeester Maarschalk tot stand. Het doel was woningen te verschaffen voor de binnen de gemeente werkende, maar tot dan toe buiten de gemeente wonende, arbeiders. De Woning fuseerde in 1970 met Woningbouwvereniging Volkshuisvesting te Koog aan de Zaan tot Algemene Woningbouwvereniging ‘Koog aan de Zaan’ (zie hierna).
De gemeente Wormer was één van de initiatiefnemers tot oprichting van de woningbouwvereniging Wormer. Deze in februari 1912 opgerichte vereniging had tot doel ‘de plaatselijke woningnood’ op te heffen Burgemeester
D. Kooiman was de eerste voorzitter. ‘Wormer’ had in 1990 1668 woningen in
bezit. De situatie in Assendelft was en is vergelijkbaar met die in Wormer. Sinds de oprichting (op 13 juni 1912) van ‘Goed Wonen’ is de gemeente betrokken geweest bij deze corporatie. Daardoor bleef Goed Wonen hier de enige vereniging. Eind 1990 had de vereniging 1150 woningen in bezit. De Woningbouwvereniging Zaandams Volkshuisvesting (ZVH) werd in maart 1913 opgericht door een aantal vaste werklieden van houthandel William ➝ Pont. De ZVH groeide uit tot de grootste woningbouwvereniging in de streek, met in 1990 zo’n 5000 woningen in bezit.
De oprichting van de RK Woningbouwvereniging ‘Leo XIII’ (maart 1913) werd gestimuleerd door de Katholieke Arbeiders Beweging (KAB). Het doel was het beschikbaar stellen van woningen aan katholieke arbeiders. Dit bleef het streven tot ongeveer 1970. Sindsdien hoeven de leden niet meer katholiek te zijn en worden de woningen ook aan niet-katholieken toegewezen. Leo XIII beheerde in 1990 zo’n 2100 woningen.
Woningbouwvereniging Westzaans Belang was een door ‘notabelen’ opgerichte corporatie. Opgericht in oktober 1913 als Bouwvereniging ‘Verbeterde Volkshuisvesting Westzaan’, zette men honderd aandelen van ƒ 10 uit bij de burgerij van het dorp. De vereniging kreeg een jaar na de oprichting haar huidige naam. Tot 1972 werd het aandeelhouders-systeem in stand gehouden. Westzaans Belang had in 1990 278 woningen. Ook in 1913 werd ‘Goed Wonen’ te Zaandam opgericht. Deze vereniging ‘tot den bouw van arbeiderswoningen’ bezat in 1990 2100 woningen.
De oprichting van de Algemene Coöperatieve Wormerveerse Woningbouwvereniging ‘De Arbeid’ G.A. op 9 september 1915 werd niet door iedereen toegejuicht. De gemeente vond De Arbeid te links en werkte aanvankelijk tegen. De Arbeid hield zich echter strikt aan haar doel; men diende uitsluitend volkshuisvesting-belangen. In 1977 werd de naam gewijzigd in: Wormerveerse Woningbouwvereniging ‘De Arbeid’. De vereniging had in 1990 1600 woningen in bezit.
De protestants-christelijken te Zaandam kwamen in 1917 met ‘hun’ ‘Patrimonium’. Deze woningstichting fuseerde in 1965 met Patrimonium Wormerveer (waarvan het stichtingsjaar niet bekend is, maar die in 1922 haar eerste woningen liet bouwen) tot de Woningstichting Patrimonium Zaanstreek. Begin jaren '70 ging deze stichting ook in Purmerend bouwen. De naam wijzigde in Woningstichting Patrimonium Zaanstreek-Waterland. In 1972 brachten Patrimonium Zaanstreek-Waterland en Amsterdam alle uitvoerende werkzaamheden onder in de Beheersstichting Patrimonium. Deze stichting beheerde in 1990 ruim 23.000 woningen (met name in de hoofdstad), waarvan bijna 4000 in de plaatsen Zaandam, Zaandijk, Wijde Wormer, Wormer, Krommenie en Koog.
Te Zaandijk werd op in april 1918 Woningbouwvereniging Zaandijk opgericht. Deze richtte zich niet alleen op de bouw van arbeiderswoningen, maar ook op de iets betere/duurdere woning. Daarnaast stelde men zich tot doel de volksgezondheid te verbeteren. Per 1 januari 1991 fuseerde ‘Zaandijk’ met de Algemene Woningbouwvereniging ‘Koog aan de Zaan’ tot de Algemene Woningbouwvereniging ‘Zaanstad’ (zie hierna). Zaandijk bracht 1223 woningen in.
Met het doel ‘uitsluitend in het belang van de volkshuisvesting werkzaam te zijn in de gemeente Oostzaan’ werd op 9 november 1918 de Woningbouwvereniging Oostzaanse Volkshuisvesting (WOV) opgericht. WOV kwam in de jaren ’80 regelmatig in de publiciteit; in 1989 moest men de diensten van Patrimonium inroepen om tot een gezond draaiende vereniging te komen. Verschil in inzicht over het beheer tussen het hoogste orgaan van WOV, de ledenraad, en Patrimonium, leidde tot verbreking van het contract. WOV bezat op dat moment 756 woningen.
De Coöperatieve woningbouwvereniging Volkshuisvesting te Koog (opgericht
25 maart 1919) werd in 1970 (door een wetswijziging) voor de keus gesteld: of opgaan in een nieuwe vereniging of de statuten veranderen. Volkshuisvesting fuseerde met ‘De Woning’ tot Algemene Woningbouwvereniging ‘Koog aan de
Zaan’. Eén van de kleinere Zaanse corporaties is de in maart 1920 opgerichte RK Woningbouwvereniging ‘Sint Antonius’ te Wormerveer. De vereniging bezit al jaren 180 woningen.
Een puur gemeentelijke instelling was (en is) de Stichting Centraal Woningbeheer die op 29 september 1926 te Zaandam werd opgericht. Deze stichting moest (en moet) de gemeentelijke woningen en noodwoningen beheren. Zij nam voor de Tweede Wereldoorlog de huizen van woningbouwvereniging ‘Zaandams Belang’ over (over deze vereniging is verder niets bekend). Centraal Woningbeheer Zaanstad beheerde in 1990
1608 woningen.
Mogelijk was Zaandams Belang een middenstandsvereniging, die voor de oorlog op het gebied van de woningbouw actief was. Er moet ook een aparte (katholieke ?) woningbouwvereniging op ’t Kalf zijn geweest. Beide verenigingen zijn in ieder geval voor de oorlog opgeheven.
De enige nieuwe na-oorlogse woningbouwvereniging is de Algemene Woningbouwvereniging ‘Jisp’ Deze werd in mei 1964 opgericht op initiatief van de gemeente, die wél woningen wilde bouwen, maar deze niet zelf wilde beheren. Het merendeel van de door ‘Jisp’ beheerde woningen (74 in 1990) werd door de gemeente gebouwd en daarna aan de vereniging overgedragen.
De jongste woningbouwvereniging is de streek is de Algemene Woningbouwvereniging ‘Zaanstad’. Dit is een fusie van ‘Koog aan de Zaan’ en ‘Zaandijk’, die per op 1 januari 1991 plaatsvond. De vereniging beheert zo’n 3200 woningen.
Om tot betere verdeling van bouwlocaties te komen werd op in juni 1917 de Federatie van Zaandamse Woningbouwverenigingen opgericht. Deelnemers hierin waren: Goed Wonen, ZVH, Leo XIII en Patrimonium. De federatie bracht van 1946 tot 1962 het twee-maandelijks verschijnend orgaan ‘De Zaansche Woningwetwoning’ uit. Kort na de eerste publikatie van dit blad kwam er contact met De Arbeid te Wormerveer en met wbv. Koog aan de Zaan. Vanaf 1949 namen deze twee deel in de federatie.
In 1961 kwamen de Wormerveerse woningbouwverenigingen De Arbeid, St. Antonius, Patrimonium en Goed Wonen tot oprichting van de Wormerveerse Federatie. In 1967 sloten Goed Wonen Assendelft, De Volkswoning Krommenie, Westzaan’s Belang en Zaandijk zich hier bij aan. Twee jaar later, toen de samenvoeging tot Zaanstad onontkoombaar leek, gingen beide federaties gezamenlijk verder, hetgeen in 1974 resulteerde in de oprichting van de Federatie van Zaanse Woningbouwverenigingen.
Deze nam in 1979 het werk van de Stichting Woningcorporaties Zaanstad over.
De Federatie van Zaanse Woningbouwverenigingen is het overlegorgaan van de 11 woningcorporaties in Zaanstad. Gezamenlijk beheren deze corporaties bijna 24.500 woningen, vrijwel de helft van de totale woningvoorraad in de gemeente. De federatie is voor 49,9% eigenaar van Kabeltelevisie Zaanstad bv. Bij de verschillende woningbouwverenigingen in de streek werken circa 185 mensen.
Ger Jan Onrust.
Literatuur P. Visser-Smit, 1917-1987, een overzicht. Federatie van Zaanse Woningbouwverenigingen, Zaanstad 1987; 75 jaar woningbouwvereniging ZVH, Zaanstad 1988; J.B. de Witte, Mijlpaal in de geschiedenis (De Volkswoning), Zaanstad 1980; D J. Hogeweg, De Arbeid 1915-1985, Zaanstad 1985; D. Wezel, De Eendrachtstraat 1913-1983, Wormer 1985.
