Voorwaarts bestond slechts elf jaar en er is betrekkelijk weinig van de organisatie bekend. De Arbeiderscoöperatie werd in 1909 opgericht als politieke organisatie, die moest uitgroeien tot dé rode streekcoöperatie.
In de statuten was de bepaling opgenomen dat een deel van de winsten bestemd was voor ondersteuning van de arbeiders. Voorwaarts exploiteerde een bakkerij aan de Oranjestraat te Wormerveer en huurde voorts winkels te Krommenie en Zaandam. In 1920 ging de Arbeiderscoöperatie op in De Eenheid (zie hierachter, 12).8. Christelijke Coöperatie ‘Ons Beginsel’, Zaandam
Op 4 oktober 1915 werd als proef door de Christelijke →Woningbouwvereniging Patrimonium de Coöperatie ‘Ons Beginsel’ opgericht. Aan de Ds. Baxstraat werd met steun van Patrimonium een winkel ingericht, later volgde de opening van een bakkerij aan de Botenmakersstraat. Wegens gebrek aan klandizie werden beide winkels geen succes. In 1931 werd besloten tot opheffing van ‘Ons Beginsel’, de winkel aan de Ds. Baxstraat werd overgedragen aan De Eenheid (zie hierachter, 12).
9. Coöperatie Helpt Elkander, Wormer
Helpt Elkander, vermoedelijk niet een politieke organisatie, kwam tot stand in oktober 1916. De oprichting van de coöperatie, waarvan uitsluitend inwoners van Wormer lid konden worden, had mede tot doel het in de Eerste Wereldoorlog schaarse voedsel te distribueren. Daarom was ook bepaald dat tenminste twee van de drie commissarissen lid moesten zijn van B en W en/of de gemeenteraad. Helpt Elkander huurde een winkel op de hoek Eendrachtstraat/Dorpsstraat, en ging in 1920 op in De Eenheid (zie hierachter,
12).
10. Zaanse Coöperatieve Verbruiksvereniging Excelsior, Zaandam
Over het ontstaan van Excelsior is weinig bekend; mogelijk werd de vereniging al aan het einde van de 19e eeuw opgericht, maar de eerste bekende statuten dateren van 1926. Excelsior trachtte niet alleen haar leden zo goedkoop mogelijk te bedienen, maar maakte zich ook sterk tegen de nachtarbeid van bakkers. Onder de leden bevonden zich namelijk, naast een grote groep havenarbeiders, vooral veel werknemers van de broodfabriek van Verkade. De eigen bakkerij van Excelsior stond aan de Valkstraat. Een eigen winkel, vermoedelijk geopend begin jaren ’60 aan de Archangelstraat, rendeerde niet. In december 1965 ging Excelsior op in de Coöperatie Zaanstreek-Kennemerland (zie hierachter, 13).
11 Rooms Katholieke Coöperatieve Productie en Consumptievereniging ‘De Voorzorg’
De Voorzorg ontstond in 1918 uit de Rooms Katholieke Volksbond te Zaandam, het ontstaan van de vereniging moet worden gezien in het licht van de verzuiling. Een jaar na de oprichting werd een bakkerij/winkel/woning gebouwd aan de Brusselsestraat te Zaandam. Er sloten zich evenwel onvoldoende leden bij De Voorzorg aan. Reclame via de kerken in Assendelft, Wormer, Wormerveer en Krommenie leverde wel nieuwe leden op, maar dat kostte, door het grote verspreidingsgebied, meer dan het opleverde. Ook de overname van een wijk van Eendracht maakt Macht te Assendelft (zie hiervoor, 2), bracht geen verlichting. Zaanstreek-Noord werd tenslotte in 1923 overgedaan aan Werkmanskracht (zie hiervoor, 5).
Dit betekende een aanzienlijke lastenverlichting, maar ten opzichte van het aantal leden was De Voorzorg nu weer ruim behuisd. Door middel van intensieve propaganda via de Volksbond nam het aantal leden toe. In 1933 stelde De Voorzorg, naar het voorbeeld van De Eenheid (zie hierachter, 12) een ‘moederfonds’ in; gezinnen waar een kind werd geboren kregen een week lang gratis brood.
De Tweede Wereldoorlog was een moeilijke tijd, niet alleen door het goederen-tekort, maar vooral doordat het bestuur van malafide handelingen werd beschuldigd. Vrijspraak volgde, maar het bleef tot aan het begin van de jaren '50 onrustig in de vereniging. Een voorstel tot fusie met onder andere De Eenheid (1950) werd nog afgewezen, maar het einde van De Voorzorg kondigde zich aan. Toen in 1959 het gerucht ging dat Albert Heijn brood in de supermarkten ging verkopen, en in dat boekjaar verlies werd geleden, werd De Voorzorg opgeheven.
12. Zaansche Coöperatieve Verbruiks- en Productievereniging De Eenheid
De Eenheid ontstond in 1920 uit een fusie van een aantal Zaanse coöperaties: Help U Zelven (zie hiervoor, 1), Zaanlands Eenheids Coöperatief (idem, 3), Helpt Elkander (4), Walden (6), Voorwaarts (7) en Helpt Elkander (9). Werkmanskracht (5) bleef buiten de fusie, en ontwikkelde zich in Zaanstreek-Noord tot een geduchte concurrent. In De Eenheid kwam een aantal coöperaties met verschillende levensbeschouwingen samen.
In naam was De Eenheid gebaseerd op een neutraal standpunt, maar haar leden waren vooral in de moderne socialistische vakbeweging te vinden. De Zaanse Bestuurders Bond (ZBB) steunde de coöperatie door het beschikbaar stellen van adres-materiaal en door propaganda. Toen in 1931 de ZBB 25 jaar bestond, schreef het bestuur van de coöperatie in het gedenkboek ‘met het oog op de strijd die gij nog te voeren zult hebben’ onder andere: ‘U zult hierbij op de steun van de coöperatie kunnen rekenen, zoals De Eenheid rekent op uw steun. Voorwaarts, tot heil van het Zaanse volk!’.
Na de fusie kwam het ogenblikkelijk tot een grondige reorganisatie. Een aantal vestigingen werd opgeheven, onder andere een manufacturenzaak aan de Hogendijk te Zaandam en bakkerijen aan het Hellingpad te Koog en aan de Oranjestraat te Wormerveer. De bakkerij van Walden werd ingericht voor het bakken van koek en banket, en de Centrale Bakkerij aan de Oostzijde te Zaandam werd nieuw ingericht en voorzien van vier nieuwe ovens. Na de reorganisatie had De Eenheid de beschikking over acht winkels, vier te Zaandam en één te Oostzaan, Westzaan, Zaandijk en Wormer. De brandstoffenafdeling werd later verplaatst van de Oostzijde te Zaandam naar de Lagedijk te Zaandijk. Door de fusie was een gigant in de Zaanse detailhandel ontstaan: in 1924 had De Eenheid ruim honderd vaste personeelsleden in dienst, beliep de omzet bijna een miljoen gulden en was de winst ƒ 20.000. De omzet liep nadien terug, tot ƒ 650.000 in 1940.
In 1932 opende De Eenheid een zevende winkel aan de Kerkstraat in hartje Zaandijk. In datzelfde jaar werd een kindervakantie-oord te Bakkum geopend. Dit laatste werd in 1941 door de Duitsers gevorderd en in april 1944, omdat het in het schootsveld van een Duitse verdedigingslinie lag, zelfs gesloopt. In de oorlog werden goederen voor de winkels verkregen via de Handelskamers Utrecht en Rotterdam, en later ook door bedeltochten door onder anderen administrateur Gosse →Oosterbaan. Bakkers vielen onder de kwalificatie 'Kriegswichtig' en bleven daardoor buiten de Arbeitseinsatz. Zelfs in de hongerwinter bleef de Centrale Bakkerij, die op dat moment voor tien andere Zaanse bakkers werkte, in bedrijf.
De omstandigheden waren primitief: door het uitvallen van stroom waren de bakkers genoodzaakt al het werk met de hand te doen, terwijl bij gebrek aan leidingwater zo nu en dan Zaanwater gebruikt moest worden. Kort voor de bevrijding kreeg de bakkerij aan de Oostzijde, als een der weinige in de Zaanstreek, Amerikaanse tarwebloem te verwerken tot het nu legendarische ‘Zweedse wittebrood’.
Ofschoon De Eenheid na de oorlog leed onder groot personeelsgebrek en de Zaanse coöperaties elkaar heftig beconcurreerden (door huisbezoeken trachtten zij zelfs klanten van elkaar af te snoepen), steeg de omzet snel, tot boven een miljoen gulden in 1948. De winst dat jaar bedroeg ƒ 50.000. In 1949 werd een grote banketbakkerij aan de reeds bestaande bakkerij aan de Oostzijde gebouwd. De winkel aan de Wandelweg te Wormerveer werd uitgebreid en gemoderniseerd.
Een ramp trof De Eenheid in 1950, toen een brand de bakkerij volledig verwoestte. Het leidde evenwel tot toenadering tussen de nog bestaande Zaanse coöperaties. Excelsior (zie hierboven, 10) en Werkmanskracht (idem, 5) bakten ruim vier maanden het brood voor De Eenheid. Na vier maanden kon in de nieuwe, modern-ingerichte bakkerij (die voldoende capaciteit had om voor de hele Zaanstreek brood te bakken) weer gewerkt worden.
Maar de goede samenwerking met Excelsior en Werkmanskracht bleef bestaan. Er werd een fusie-commissie ingesteld, die op 1 september 1951 haar doel bereikte: de Coöperatieve Verbruiks Vereniging Zaanstreek u.a. werd opgericht.
13 Coöperatieve Verbruiksvereniging ‘Zaanstreek’ u.a.
Zaanstreek ontstond uit een fusie van De Eenheid (zie hiervoor, 12), Eendracht Maakt Macht (idem, 2) en Werkmanskracht (5). De dagelijkse leiding kwam in handen van G. →Oosterbaan. In het winkelbestand deden zich in de jaren ’50 verscheidene wijzigingen voor. Een winkeltje aan de Zaandamse Bothastraat werd gekocht en daarna weer doorverkocht aan de gemeente. In de nieuwe Zaandamse wijk Poelenburg werd een grote winkel betrokken. De winkel aan de Wandelweg werd uitgebreid en gemoderniseerd.
Een winkel te Castricum werd verkocht aan de te Kennemerland opgerichte Coöperatie ‘Duinstreek’ , en in 1954 weer teruggekocht, omdat ‘Duinstreek’ geen succes werd. In april ’53 werd aan de Prunuslaan te Zaandijk een kruidenierswinkel geopend; de oude winkel aan de Kerkstraat en de brandstoffenloods aan de Lagedijk werden daarna verlaten. Bij het NS-station Krommenie/Assendelft werd een nieuwe loods gebouwd. Aan de Kepplerstraat te Zaandam werd in 1953 een nieuwe zaak geopend. Een winkel aan de Oostzijde werd verkocht aan Albert Heijn, die het pand later overplaatste naar de Zaanse Schans en als Museumwinkel inrichtte. Om te voorkomen dat dit deel van Zaandam-Oost zonder coöp zou komen te zitten werd een (aanvankelijk tijdelijk bedoelde) winkel aan het L .T.
Rogge-plein in gebruik genomen. In de groeiende wijk Rooswijk te Zaandijk werd een winkeltje gekocht, en aan de Zuiddijk werden vier woningen gekocht, met de bedoeling later op hun plaats een winkel te doen bouwen. Verscheidene winkels werden in deze periode verbouwd.
In 1956 werd, wegens personeelsgebrek, het principiële besluit genomen de thuisbezorging van boodschappen bij klanten te staken. Eerst gold deze maatregel een paar wijken, maar al snel de hele Zaanstreek. Met de Coöperatie Kennemerland werd de afspraak gemaakt dat Zaanstreek zich verder zou onthouden van activiteiten in Uitgeest en Heemskerk, Kennemerland zou zich terugtrekken uit Bakkum en Castricum. Deze afspraak is evenwel nooit uitgevoerd, aangezien steeds duidelijker werd dat fusie van Zaanstreek met Kennemerland een goede mogelijkheid zou zijn om de organisatie verder te versterken. Voor het daadwerkelijk tot fusie kwam sloot Coöperatie Zaanstreek de winkel te Assendelft-Zuid en werd de bakkerij aan de Oostzijde gemoderniseerd (kosten: ƒ 215.000).
In oktober 1962 kwam het tot fusie en ontstond de ‘Coöperatieve Verbruiksvereniging Zaanstreek-Kennemerland u.a.’. Deze fusie speelde in een tijd dat er een toenemende behoefte aan grote zelfbedieningswinkels kwam. De coöp speelde daar op in, met de opening van grote zelfbedieningszaken in Poelenburg en Krommenie (Zuiderhoofdstraat), beide in 1963, in 1964 volgde de opening van een winkel te Beverwijk. Winkeltjes aan de Zuiddijk (Zaandam) en in Oostzaan-Zuid werden gesloten. In 1965 sloot de laatste zelfstandige Zaanse coöperatie (Excelsior, zie hiervoor, nr 10) zich aan bij Zaanstreek-Kennemerland. De bakkerij aan de Valkstraat werd verkocht.
De jaren '60 waren moeilijk. Door de opkomst van het aardgas begon de brandstoffenafdeling te kwijnen, terwijl het broodgebruik afnam en de bakkerij daardoor te maken kreeg met overcapaciteit. In 1970 werd de bakkerij tenslotte gesloten; het pand werd daarna gebruikt voor het verpakken van vleeswaren.
In de jaren '70 en '80 verloor de Coöp de laatste lokale kleur. Winkels werden gemoderniseerd en uitgebreid, en in 1970 vond een nieuwe fusie plaats, met de Coöperatie Noord-Holland-Noord. Grote moeilijkheden ontstonden door het faillissement in 1973 van de Centrale van Nederlandse Verbruikscoöperaties. Koninklijke Scholten Honig en EDAH namen tijdelijk de bevoorrading van de winkels over, maar gaven dit weer spoedig op. Door samenwerking met de coöperatie te Arnhem wist Zaanstreek-Kennemerland te overleven, maar winkels aan de Kepplerstraat en twee kleine winkels te Wieringerwerf en Middenmeer werden afgestoten. Toen de rust was weergekeerd konden weer enkele winkels worden geopend: aan de Westzijde te Zaandam, aan de Krommenieërweg te Wormerveer. aan de Molenwerf te Koog, aan de Heijermansstraat te Zaandam en aan de Uranuslaan te Krommenie. Per 31 december 1981 fuseerde de Coöperatie Zaanstreek-Kennemerland met de Coöperatie Gelderland, tot de ‘Coöp '82 u.a.’, gevestigd te Arnhem.
G. Oosterbaan ♰.
