Gron.: Middelsom.
Wierdedorp in de gemeente Loppersum. De wierde heeft een radiale structuur en ringweg. Centraal op de wierde de open ruimte rondom de kerk en de deels onbebouwd gebleven terreinen van de gesloopte borgen Asinga en Mentheda. Beschermd dorpsgezicht. Tot 1990 was Middelstum de hoofdplaats van de gelijknamige gemeente, met als overige dorpen Westerwijtwerd, Huizinge en Toomwerd en de buurtschappen Ander(e)wereld, Fraamklap, Ro(o)deschool, De Palen, Engeweer, Oosterburen. Middelstum ligt aan het Boterdiep dat hier, komend uit het W. van Onderdendam, een bocht maakt naar het N. richting Kantens.
De aan St.-Hippolytus gewijde hervormde kerk is een in de tweede helft van de 15de eeuw gebouwde kruiskerk met driezijdige koorsluiting, met een in 1487 gereedgekomen toren. In de toren een klok van Johan Schonenborch (1520) en een carillon van François Hemony (1661-62) Op de gewelven van de kerk omvangrijke 16de-eeuwse schilderingen, waaronder die van de Zondeval en het Laatste Oordeel. Preekstoel en doophek 1733 met snijwerk van C. Struiwig; herenbank 1704 van Allert Meijer met snijwerk van Jan de Rijk. Orgel 1863 van P. van Oeckelen; zandstenen epitaaf van Egbert Onsta (gest. 1476).
De gereformeerde kerk is in 1869-70 naar ontwerp van A. Schotanus gebouwd en in 1923-1924 door P. Tilbusscher met een dwarsarm uitgebreid. De doopsgezinde vermaning is in 1863 gebouwd; zij bezit een 18de-eeuws kabinetorgel met pijpwerk van omstreeks 1700.
Ten N.O. van het dorp lag de borg Ewsum; hiervan resteren nog de grachten, singels en tuinen en het onderste deel van de verdedigingstoren (1472). Het huis Asinga is het vml. poortgebouw van de borg Asinga; de villa Mentheda (in 1905 gebouwd voor J. Vinhuizen) houdt de herinnering aan de gelijknamige borg levend.
In Middelstum is gevestigd museum Bakkerij Mendels, waarvan de oudste delen 17de-eeuws (1689) zijn met 19de-eeuwse toevoegingen, ovens en bakkersgereedschappen. Molen ‘De Hoop’ is een achtkante stellingkorenmolen uit 1855.
In de Middeleeuwen Mitilistenheim, Midisheim en Midlistheim; samengesteld uit Midlist = middelste en heim = heem, woonplaats.
Schimpnamen voor de inwoners: Sweepboksems, Zweepboksems, Zweepbroeken.
Lit.: A. Ufkes en J. Schoneveld. Een archeologisch onderzoek naar de fundamenten van het westelijk schathuis van de borg Ewsum te Middelstum (Groningen 1998); G.A. Brongers e.a., Middelstum in grootmoeders tijd (Zaltbommel 1994); Middelstum. gemeente Middelstum: toelichting bij het besluit tot aanwijzing van Middelstum als beschermd dorpsgezicht (Zeist 1987); A. Elema en J.G.
Klugkist (red.). Middelstum-Kantens; bijdragen tot de plattelandsgeschiedenis, met een beschrijving van de boerderijen en hun bewoners (Kantens 1983); A.J. van Maar, Middelstum in oude ansichten (Zaltbommel 1971); De Sint Hippolytuskerk te Middelstum 1445-1945 (Leeuwarden 1946).
