Het woord encyclopaedie is een Grieksch woord, saamgesteld uit cyclus en paideia, dat letterlijk vertaald beteekent: inleiding of opvoeding in een kring, en waarbij dan gedacht moet worden aan een kring van zaken, die een ontwikkeld mensch behoort te kennen en te weten. Doorgaans verstaat men onder encyclopaedie een woordenboek van alle kunsten en wetenschappen, en wordt daarin gevonden een alles omvattende onderrichting in wetenswaardige zaken en kundigheden, die voor de menschelijke samenleving van gewicht en beteekenis zijn.
Iemand die veel weet en van allerlei verschillende zaken op de hoogte is wordt ook wel een „wandelende encyclopaedie” genoemd.In den oudsten tijd werden encyclopaedieën gegeven waarin achtereenvolgens in het kort een zakelijke inhoud van de verschillende wetenschappen werd gevonden. Men had dan in een kort bestek veel wetenswaardig van elk terrein der wetenschap. Men verstond onder encyclopaedie een saamvatting van het wetenswaardige op verschillend gebied, en wie een encyclopaedie bezat had daarin een handboek met den zakelijken inhoud van de verschillende vakken van wetenschap. Maar met de gestadige uitbreiding der wetenschap kwam hierin allengs verandering en sinds de tweede helft der 18e eeuw werden encyclopaedieën met alfabetische volgorde gegeven. De verschillende vakken der wetenschappen werden niet achter elkaar in het kort weergegeven, maar elk onderwerp afzonderlijk behandeld en volgens de letter van het alfabet gerangschikt. Men zocht dan niet meer naar een bepaald vak om daarin verder de bijzonderheden te vinden, maar naar het woord in het encyclopaedisch lexicon. Echter ook zoo bleef, hoewel in anderen vorm, de encyclopaedie zakelijken inhoud geven.
Langzamerhand werden ook beschouwingen ten beste gegeven over de beteekenis en de waarde der wetenschap, over de indeeling in vakken, over het verband en den samenhang van de deelen en onderdeelen der wetenschap, over de verhouding van het eene deel tot het ander, en over de rangorde en plaats, die een vak toekwam in het geheel. Zoo werden encyclopaedieën gegeven niet alleen met zakelijken inhoud maar ook met algemeene en bijzondere beschouwingen. Eindelijk werd aan dat systematische bijzondere aandacht geschonken, en verschenen er encyclopaedieën die niet meer zakelijken inhoud leverden, maar alleen algemeene beschouwingen van formeelen aard, hetzij over de wetenschap in haar geheel, hetzij over een harer onderdeelen, ten beste gaven. Ten slotte werd de bestudeering van zoodanige formeele encyclopaedie een zelfstandige tak van wetenschap.
Reeds Plato en Aristoteles hebben gevoeld dat in de wereld van het bestaande en kenbare de dingen niet los op zich zelf staan maar dat ze verbonden zijn en dat er samenhang is. De wereld der verschijnselen is niet een wilde chaos, maar in de schepping bestaat alles organisch, het een houdt verband met het andere, heel de schepping is één organisme. En waar de wetenschap tot taak heeft al het bestaande in de wereld te onderzoeken en in het menschelijk bewustzijn te doen weerkaatsen, daar moet ook in dat menschelijk bewustzijn de band en samenhang van het aldus weerkaatste gevonden worden. Wat echter in de wereld van het zijn als organisch verbonden wordt waargenomen, moet in de wereld van het denken in logisch verband worden weergegeven.
De wijsgeeren Fichte en Hegel hebben in de 19e eeuw zeer sterk dat zoeken naar het systematische bevorderd en de encyclopaedie als zoodanig tot afzonderlijke tak van wetenschap verheven. Dit encyclopaedisch zoeken naar het logisch verband der dingen van de bestaande wereld, in de wereld van het denken is taak voor de wetenschap in haar geheel en voor elkharer onderdeelen. De algemeene encyclopaedie onderzoekt den logischen samenhang van al de faculteiten, de bijzondere encyclopaedie onderzoekt ten opzichte van een bepaald vak van wetenschap het organisch verband met het geheel der wetenschap en het organisch bestaan op zich zelve in zijn onderdeelen.
De theologische encyclopaedie, die dus een „bijzondere” encyclopaedie is, heeft als wetenschappelijk doel: le. het organisch verband aan te wijzen der theologie als wetenschap met de wetenschap in haar geheel. Zij heeft daarbij het wetenschappelijk karakter der theologie te handhaven, te wijzen op het bestaan van tweeërlei wetenschap, een Christelijke en niet-Christelijke, en aan te toonen dat het organisch verband der theologie ligt in de Christelijke wetenschap. En 2e. heeft zij duidelijk te maken dat de verschillende vakken der theologie onderling organisch verbonden zijn, saam één organisch geheel uitmaken, en dat alles beheerscht wordt door één beginsel. Vanwege dit laatste is er noodzakelijk verschil in de theologische encyclopaedie als het confessioneele standpunt niet hetzelfde is. Voor de Gereformeerde encyclopaedie verwijzen we naar het standaardwerk van Dr. A. Kuyper: Encyclopaedie der Heilige Godgeleerdheid.
