Ook van Roomsche zijde erkent men, dat de Hervorming geweldige slagen aan de „Moederkerk” heeft toegebracht. Geheele gebieden zijn door de reformatie voor Rome verloren gegaan.
Maar van Roomschen kant was men, na van den eersten schrik bekomen te zijn, op herovering bedacht. Allereerst kwam het tot het doorvoeren van de hervorming in hoofd en leden, waarom zoo dikwijls en zoo luide gevraagd was.
De keuze van paus Adriaan VI, geboortig uit Utrecht, wees reeds in die richting. Vooral echter de verwoesting van Rome werd voor velen het sein tot inkeer.
Rome’s paus keerde sedert aan het diepbedorven leven van Leo X en anderen den rug toe. Vooral de stichting van de Sociëteit van Jezus, de zoogenaamde Jezuïetenorde, was van groote beteekenis.
Deze orde stelde zich hardnekkig ten doel het vervallen lichaam van de Roomsche kerk van binnen uit tot nieuw leven te wekken, en het pausdom voor zijn eigen idealen te bezielen. In Ignatius van Loyola, den stichter dezer orde, vond het pausdom een fanatiek vereerder der oude kerk.
Door prediking, biechtstoel en onderwijs poogde deze orde het Catholicisme te restaureeren, een kruistocht tegen de Protestanten in het leven te roepen en een gansch nieuwe wereld voor de Roomsche kerk te veroveren. Tevens werden de Zuidelijke landen gezuiverd van het „gif” der ketterij door den vreeselijken arbeid der inquisitie.
Zoo is de Jezuïetenorde de keurbende geworden van de Roomsche kerk en heeft ze krachtig tot haar herleving medegewerkt.Een der voornaamste uitingen van de tegenreformatie was het bijeenroepen van het Concilie van Trente (1545). Dit Concilie was geheel tegen het Protestantisme gericht; Jezuïeten waren de geestelijke leiders. In 1563 werden te Trente de clandestine huwelijken der priesters ongeldig verklaard. De kerk zou voortaan de beschikking hebben over een goed onderlegde, zedenreine geestelijkheid. De positie van den paus werd versterkt. De zoogenaamde Catechismus Romanus werd uitgegeven.
In Noord-Italië werden door Carolus Borromaeus, aartsbisschop van Milaan, alle besluiten van het Concilie van Trente stipt doorgevoerd. Zelf was hij een voorbeeld van pastoralen ijver. Bij besmettelijke ziekten, onder anderen bij de pest, ging hij zelf in zielzorg voor. Hij organiseerde boete-processies. Hij bevorderde de studie der Theologie. Door het oprichten van scholen poogde hij de onwetendheid van het volk weg te nemen.
In Zuid-Duitschland werkte niet minder krachtig Petrus Canisius. Meer dan 50 jaar werkte hij (hij was Jezuïet) in Duitschland aan de tegen-reformatie. Hij was vooral op het verspreiden van kennis uit. Door de pers is hij een leeraar geworden van duizenden. Menig Seminarie werd op zijn initiatief gesticht. Spanje had zijn tegenreformator in kardinaal Ximenes.
Ook in Frankrijk zat men niet stil. Het godsdienstig leven werd verdiept. Hier arbeidde kardinaal Richelieu.
Tevens toonde zich het hernieuwde leven van de Roomsche kerk in grooten ijver voor heidenmissie in pas-ontdekte landen. Wat de kerk in Europa verloren had, trachtten de missionarissen in nieuwe landen terug te winnen. Zoo ontstond de Congregatio de propaganda fide. Beroemd is Franciscus Xaverius.
Gelukkig, dat God in Johannes Calvijn, den Hervormer van Genève, den man geschonken heeft, die de reformatie van 1517 in Europa gered heeft. Hij heeft de Calvinistische Strijd-kerk geschapen, die tegen het opdringen van de Roomsche Jezuïeten-kerk was opgewassen.
