Ontoerekenbaar is hij, wien men de schuld voor een overtreding van een wet of gebod niet kan of mag toerekenen. Zoo iemand mag dan ook niet gestraft worden.
Een rechter moet uitmaken, of iemand schuld heeft, straf verdient en of de schuld kan toegerekend worden.Voor God als rechter is ieder mensch toerekenbaar. God eischt van ons, dat wij zijn wet zullen volbrengen, hoewel we dat niet kunnen. Daarmee doet Hij ons geen onrecht, daar wij zoo geschapen zijn, dat we dat wel konden doen, maar ons door moedwillige ongehoorzaamheid van die gaven hebben beroofd (Heidelbergsche Catechismus, Zondag 4).
Anders evenwel voor den aardschen rechter. Deze beschouwt iemand toerekenbaar, wanneer hij met oordeel des onderscheids heeft gehandeld, d. w. z. wanneer iemand de gevolgen van zijn daad heeft kunnen berekenen, en het strafbare er van heeft kunnen beseffen. Zoodoende zijn kinderen, die dat nog niet kunnen, niet ten volle verantwoordelijk voor hun daden. Verder is ontoerekenbaar ieder die een daad begaat, die hem wegens de gebrekkige ontwikkeling of ziekelijke stoornis zijner verstandelijke vermogens niet kan worden ,toegerekend. Personen, die duidelijk blijk geven krankzinnig te zijn of achterlijk, zijn dus niet strafbaar, maar worden na een misdaad in een krankzinnigengesticht geplaatst. Om uit te maken of een misdadiger krankzinnig is of zwakzinnig, benoemt de rechtbank een paar deskundigen (psychiaters) voor een onderzoek van de geestvermogens van een misdadiger.
Dit is dikwijls zeer noodzakelijk, want anders zouden krankzinnigen, die een misdaad begaan hebben, of zich ten onrechte aanmelden en zeggen, dat ze een misdaad op hun geweten hebben, kunnen gestraft worden evenals in vroeger eeuwen, toen zulke ongelukkige lijders wel eens ter dood gebracht zijn. Dat een rechter telkens de hulp van psychiaters inroept, moet niet beschouwd worden als een meegaan met de moderne strafwettheorieën, die geen onderscheid kennen tusschen misdadigheid en krankzinnigheid, maar is er juist op gericht om de grenzen tusschen beide te handhaven. In de praktijk doen zich echter moeilijkheden voor: hoe te handelen met personen, die men niet als volkomen geestelijk gezond, noch als bepaald krankzinnig moet beschouwen en dus niet in een gesticht thuis behooren. Dit zijn de z.g. psychopathen of verminderd toerekenbaren. Dank zij de z.g. psychopathenwet kan de rechter met zulke misdadigers allerlei bijzondere maatregelen nemen, zooals vermindering van straf, voorwaardelijke veroordeeling, plaatsing onder Regeeringstoezicht, of in de bijzondere strafgevangenis te Scheveningen, of in een inrichting (b.v. te Rekken) of in een asyl of in een gezin.
