(858—867) is de grootste paus geweest tusschen Gregorius I en Gregorius VII. Hij werd gekozen onder den invloed van keizer Lodewijk II, die na den dood van Benedictus III zelf naar Rome gekomen was.
Nicolaas was een zeer krachtige figuur, een man met een onbuigzamen wil, met een scherpen blik en met een koenen geest. Om zijn gezag uit te breiden en zijn doel te bereiken, maakte hij gebruik van de z.g.n.
Pseudo-Isidorische decretalen. Onder den naam van Isidorus van Sevilla Marc(✝ 637) was in de 9e eeuw een geschrift openbaar geworden, dat deels echte deels onechte decretalen bevatte.
De valsche decretalen zijn niet verzonnen, maar met het oog op een bepaald doel uit de toenmalige theologische en kerkrechtelijke litteratuur met veel behendigheid saamgesteld. Het hoofddoel van deze decretalen was aan te toonen, dat boven het imperium het sacerdotium staat, m.a. w. dat boven de macht van den vorst de macht van den priester staat.Tweeërlei wilde Nicolaas door deze decretalen bereiken. Buiten de kerk moesten de geestelijken gevrijwaard worden voor de macht des keizers en binnen de kerk voor de macht van de metropolitanen (prov. synoden). Nicolaas maakte van de decretalen een dankbaar gebruik. Dat hij zich verheven achtte boven den vorst toonde hij in zijn strijd met Lotharius II, die zijn gemalin Thietberga verstiet, om Waldrada te kunnen huwen. Thietberga werd beschuldigd van ontrouw, maar ze werd door een wereldlijk gericht vrijgesproken. Om aan de mishandeling van haar gemaal te ontkomen deed zij zich op de synode te Aken als schuldig voor (860) en zij sprak den wensch uit in het klooster te mogen gaan, maar Nicolaas heeft Lotharius gedwongen Thietberga weder als wettige vrouw aan te nemen, en, toen deze aan den paus om echtscheiding vroeg, bleef de paus zijn eisch handhaven, dat zij de vrouw van Lotharius zou zijn en blijven.
Dat Nicolaas zich ook verheven achtte boven de metropotitanen heeft hij bewezen in zijn strijd met Hinkmar van Rheims. Deze had Rothad van Soissons wegens ongehoorzaamheid afgezet (861). Deze beriep zich op den paus. Waarschijnlijk heeft Rothad de decretalen aan Nicolaas verschaft. De paus dwong Hinkmar om Rothad in zijn ambt te herstellen. Zoo groeide de macht van den paus steeds meer.
