Hieronder verstaat men een vrijstaand grafmonument, opgericht ter eere van een vorstelijk of beroemd persoon, en bestemd om daarin zijn stoffelijk overschot, gewoonlijk met dat van anderen, bij te zetten. Zoo noemt men de Nieuwe Kerk te Delft wel „het Mausoleum der Oranjes”, omdat zij de lichamen van vele gestorven Oranjetelgen bevat, en wordt de kerk te Roeskilde als het Mausoleum der Deensche koningen betiteld.
Het woord „Mausoleum” is afgeleid van den naam van den koning van Karië Mausolos (✝ 354 v. Chr.), ter wiens eere het monument door zijn gemalin Artemisia te HalikarnaSsus, een stad in Klein-Azië, is gesticht. Aan dit monument, dat een van de zeven wereldwonderen der oudheid uitmaakte, waren de beroemdste Grieksche kunstenaars te werk gesteld: de architecten Satyros en Pythios, de beeldhouwers Skopas, Leochares, Bryaxis en Thimotios.
Op een rechthoekigen onderbouw, die de grafkamer bevatte, rustte een tempelcella, omgeven door 36 Ionische zuilen, waarboven een hooge terras-pyramide van 24 trappen verrees. Deze droeg het bekronende vierspan met den koninklijken overledene als menner. Het monument, waarin de Grieksche tempelbouw aan de Aziatische trappen-pyramide de hand reikte, onderscheidde zich door een buitengewoon rijke plastische versiering, waaronder vele dierenbeelden en de reliefs van de fries, een Amazonenslag voorstellende, uitmuntten. In de XVe eeuw werd het monument door de Johannieter-ridders voor een groot deel gesloopt en het kostbare materiaal gebruikt voor den bouw van een kasteel te Boedroen, het oude Halikarnassus. Door de opgravingen van den Engelschman Newton zijn aanzienlijke fragmenten wedergevonden en naar het Britsch Museum te Londen overgebracht.
De z.g. graven van Absalom en Zacharias bij Jeruzalem zijn als verkleinde navolgingen van dit mausoleum te beschouwen.
Twee mausolea van beteekenis bevonden zich in het oude Rome, n.l. de keizerlijke praalgraven van Augustus (✝ 14 na Chr.) en van Hadrianus (✝ 138). Het eerste was rond van aanleg en verrees trapsgewijze met verschillende terrassen, die met boomen beplant waren; op den top bevond zich het bronzen standbeeld des keizers. Thans is slechts de buitenste muur van den onderbouw er van over, en de plaats daarbinnen wordt nu voor paardenspel gebezigd.
Het andere Romeinsche mausoleum is de tegenwoordige z.g. Engelenburg. Op een vierkanten onderbouw van 90 meter zijde en 30 meter hoogte verhief zich de kolossale cylindervormige bovenbouw, die bekroond werd door een kegelvormig dak, op welks top zich een bronzen vierspan bevond met den keizer als menner. Door een spiraalvormige gang binnen in het gebouw bereikte men de grafkamer des keizers. Tot op keizer Caracalla (✝ 217) heeft het monument als keizerlijke begraafplaats dienst gedaan. — Van al zijn vroegere schoonheid en luister beroofd, dient het gebouw thans tot citadel en gevangenis.
Een mausoleum in Romeinschen stijl vindt men te St. Remy in Frankrijk. Het is een sierlijk monument, welks koepeldak de beelden draagt van de beide echtgenooten, die daarin zijn bij gezet.
Het mausoleum van Theodortk den Grooten (✝ 526) te Ravenna, de tegenwoordige kerk S. Maria della Rotonda, is nog in zijn geheel bewaard gebleven. Het is een torenachtig koepelgebouw van twee verdiepingen, in de onderste waarvan zich het koningsgraf bevindt. De koepel, die een spanning heeft van 9 meter, is uit één steenblok gehouwen.
Eindelijk mogen nog genoemd worden het door Visconti gebouwde indrukwekkende mausoleum van Napoleon I (✝ 1821) in den Invalidendom te Parijs, waarheen het'gebeente van den voormaligen keizer in ’t jaar 1840 is overgebracht, en het mausoleum van koning Frederik Wilhelm III van Pruisen (✝ 1840) en zijn gemalin koningin Louise te Charlottenburg, dat gesierd wordt door de marmeren beelden van dit vorstenpaar, vervaardigd door den beeldhouwer Rauch.
