In 1909 leidde de meer gematigde opstelling van de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (sdap) tot een afsplitsing van de orthodoxe marxisten, die de Sociaal-Democratische Partij (sdp) stichtten. Uit de provincie Groningen traden onder meer G.
Sterringa en het echtpaar M. Stel en R. Stel-Vos toe. Na de door Lenin geleide Russische Oktoberrevolutie in 1917 doopte de sdp zich om tot Communistische Partij in Nederland (cpn). Hiermee wist de partij de bewondering die Groninger anarchisten voor de Russische Revolutie koesterden te kanaliseren, en hun bolwerken in het Oldambt en de Veenkoloniën over te nemen. In 1919 won de cpn bij de Statenverkiezingen twee zetels; bij de raadsverkiezingen was zij vooral in Beerta en Finsterwolde succesvol.In hetzelfde jaar trad de cpn toe tot de Communistische Internationale, die een grote invloed op de partij zou krijgen.
In 1926 scheurde de cpn, toen een deel van de leden zich niet wilde schikken naar Moskou’s wensen. Vooral in Groningen was het door Sterringa aangevoerde verzet groot. In 1930 keerden de afvalligen weer terug. In de daaropvolgende jaren oriënteerde de cpn zich volledig op de Sovjet-Unie en haar leider Stalin. Tijdens de economische crisis gingen de communisten electoraal vooruit. Bij de raadsverkiezingen van 1935 behaalden zij in Finsterwolde de absolute meerderheid, die vier jaar later evenwel weer verloren ging.
Tijdens WOII waren de communisten ook in de provincie Groningen actief in het verzet. Zij verspreidden de illegale krant Het Noorderlicht en hielpen onderduikers. Na de bevrijding beloonden de kiezers de cpn voor haar illegale werk. In de gemeenteraad van Finsterwolde (en nu ook in Beerta) verwierf zij weer de meerderheid. Met de Koude Oorlog zette aan het einde van de jaren ’40 een periode van neergang in. In Oost-Groningen bleven de kiezers de partij en de Sovjet-Unie trouw; hier verloor de cpn relatief minder.Tijdens de periode van internationale ontspanning kwam de cpn langzaam terug. Bij de Statenverkiezingen van 1970 behaalde zij maar liefst 14% van de stemmen. Deze zege kwam mede op rekening van haar populaire voorman Fré Meis, die ook studenten voor de partij wist te winnen. De zware nederlaag bij de Tweede-Kamerverkiezingen van 1977 gaf de aanzet tot de vernieuwing van de cpn, waarbij afstand werd gedaan van traditionele leerstukken als het leninisme. Vele Oost-Groninger communisten verzetten zich hiertegen, maar tevergeefs. Zij konden evenmin verhinderen dat de cpn in 1990 opging in Groenlinks.
Een aantal van deze ‘orthodoxen’ sloot zich aan bij de Nieuwe Communistische Partij in Nederland (ncpn). Afgezien van de gemeenten Reiderland (met de kernen Beerta en Finsterwolde) en Scheemda is het communisme nagenoeg uit de provincie Groningen verdwenen; Groenlinks en de Socialistische partij (sp) hebben zijn plaats ingenomen. Zie ook verkiezingen.
[Voerman]
Lit.: M. Braun, De regeringskommissaris in Finsterwolde. Een bijdrage tot de geschiedschrijving van de Koude Oorlog in Nederland (Amsterdam 1975): P. Hoekman, J. Houkes en O. Knottnerus, Een eeuw socialisme en arbeidersbeweging in Groningen 1885-1985 (Groningen 1986): G.
Voerman. E. de Jonge en H. van der Veen (red.). Tussen Moskou en Finsterwolde. Over de geschiedenis van het communisme in Oost-Groningen (Scheemda 1993).
