Ook: A-kerk. Kerk aan het A-kerkhof te Groningen.
Oorspronkelijk een kapel gewijd aan H. Nicolaas en Maria, die voor 1247 de status van parochiekerk kreeg: de Onze Lieve Vrouwe ter Aa. Naar het model van de Martinikerk verrees een bakstenen, romano-gotische kruisbasiliek met een inpandige toren. Deze kerk werd in de 15de eeuw vergroot tot een gotische kruisbasiliek: vanaf 1425 volgde de bouw van het koor en de kooromgang; de verhoging van dwarspand en schip werd in 1465-1466 voltooid. In 1595 werd de schade hersteld van de beschieting tijdens de belegering in 1594. Bij brand door blikseminslag in 1671 werd de bovenbouw van de toren en het dak van middenschip en dwarspand vernield; orgel en kerkmeubilair gingen verloren. In 1710 stortte de toren in, waarbij het in 1694-1697 door A. Schnitger gebouwde orgel verloren ging. Herstel van de kerk volgde in 1711-1712. In 1718 kwam de nieuwe toren gereed, met een bovenstuk naar ontwerp van stadsbouwmeester Allert Meijer.
De Der Aa-kerk werd gerestaureerd in 1975-1983 en 1987-1989; de restauratie van de toren volgde in 1978-1982. Twee series "muurschilderingen, vermoedelijk uit 1493, bevinden zich op de gewelven van het middenschip (passiescènes, passie, hemelvaart en verrijzenis) en de transepten (lijdenswerktuigen van Christus). Behalve het hoogaltaar zijn achttien altaren bekend. In de kooromgang zijn bij de restauratie twee bakstenen uitmetselingen gevonden waar altaren hebben gestaan.
Preekstoel 1672 van Jacob Thomas; binnen het doophek een 19de-eeuws doopvont. Gestoelte voor Burgemeesters en Raad van Groningen 1643; gestoelte van Gedeputeerde Staten van Stad en Lande 17de en 18de eeuw. Orgel van 1702, door Arp Schnitger voor de academiekerk gebouwd, met een kas van
A. Meijer en snijwerk van J. de Rijk. Het orgel is in 1815 door J.W. Timpe in de Der Aa-kerk geplaatst; toegevoegde beelden van A. Walles. In 1857 is het orgel door P. van Oeckelen verbouwd. Orgelkas zonder binnenwerk, afkomstig uit de Broerkerk te Bolsward, van laat-middeleeuwse oorsprong. In koor en kooromgang veel zerken, de oudste uit 1538.
Lit.: F.J. Bakker, ‘Heiligen en altaren tot 1594’ in: Van Halsema, Geloven in Groningen, 73-98: ‘Der Aa-kerk Groningen’, Groninger Kerken 2 (1985): C.H. van Rhijn, Templa Groningana; De Martini kerk, de A kerk, de Nieuwe Kerk en het beheer van de Nederduitsch Hervormde gemeente te Groningen (Groningen 1910): J. Schoneveld, Groninger kerken en hun schilderingen (Utrecht 1991).
