[Gr., aartsvader], m. (-en),
1. aartsvader, stamvader: de patriarchen van het Oude Verbond, m.n. Abraham, Izaak en Jakob;
2. (Oosterse Kerk) titel van bisschoppen van voorname zetels;
3.eerwaardig grijsaard: een met lange baard.
Onder de bisschoppen van de provinciale hoofdsteden (metropool, vandaar de naam metropoliet) kregen de bisschoppen van kerken die zich op een apostolische oorsprong konden beroepen nl. Alexandrië, Antiochië en Rome - een speciale positie. Het oecumenische concilie van Nicea (325) bevestigde deze ontwikkeling, terwijl bovendien aan Jeruzalem als oudste kerk een erevoorrang werd gegeven. Om voornamelijk politieke redenen kreeg Konstantinopel, dat zich niet op een apostolische oorsprong kon beroepen, in 381 het ereprimaat. Van nu af aan werd de titel patriarch aanvankelijk gebruikt voor iedere bisschop of metropoliet gereserveerd voor de opperbisschoppen van Alexandrië, Antiochië, Jeruzalem, Rome en Konstantinopel. Keizer Iustinianus sanctioneerde in het midden van de 6e eeuw deze organisatie van de Kerk in vijf patriarchaten, die zich in haar primitieve eenvoud niet lang heeft kunnen handhaven tengevolge van ketterij, politieke moeilijkheden, vervolgingen, schisma en hereniging met Rome.
Door zelfstandigwording van kerken (autocefaal) in diverse landen zijn er in de oosters-orthodoxe christenheid nieuwe patriarchen bijgekomen, o.a. Belgrado (midden 14e eeuw), Moskou (1589), Boekarest (1924).
De met Rome geünieerde oosterse kerken hebben momenteel zes patriarchen: drie van Antiochië (de Syrische, Melkitische en Maronitische), de Koptische patriarch van Alexandrië, de Chaldeeuwse patriarch van Babylonië en de Armeense patriarch van Cilicië. Daarnaast is er in het Midden-Oosten nog de patriarch van de Latijnen te Jeruzalem. De Latijnse kerk kent slechts één reële patriarch, nl. de bisschop van Rome, de paus, patriarch van het Westen. De eretitel patriarch komt in het Westen toe aan de metropoliet van Venetië (sedert 1451), Lissabon (sedert 1716) en Goa (sedert 1886).
LITT. E.Eid, La figure juridique du patriarche (1962).
