Bedrijfsgebouwen. Van de vroegere brouwerijen in de stad is de 17de-eeuwse voorm. brouwerij ‘De Sleutel’ (Noorderhaven Zuidzijde 72) een goed voorbeeld.
De linkerhelft van het dwarse pand met Vlaamse geveltop en trijshuisje is redelijk oorspronkelijk, de rechterhelft is gewijzigd. De neuten onder de deurposten zijn voorzien van het jaartal 1746 en de initialen van brouwer Jan Swartwold.
Op de hoek met de Hoge der A hangt een gevelteken in de vorm van een bierton met sleutel. De uit 1884 daterende sigarenfabriek ‘Insulinde’ ('t Klooster 2) is een sober drielaags bedrijfsgebouw, verlevendigd met speklagen en decoraties van gele baksteen.
Van de voorm. gemeentelijke gasfabriek, gesticht in 1854, is het ‘Regulateurshuis’ (Bloemstraat 36) uit 1892 het belangrijkste restant. Het in rijke chaletstijl uitgevoerde pand op kruisvormige plattegrond is ontworpen door K.H.
Holthuis. Het tegeltableau boven de ingang werd in 1954 aangeboden door het personeel naar aanleiding van het honderdjarig bestaan van de fabriek.
Vanaf 1922 was het gebouw de portiersloge van het op het terrein gevestigde elektriciteitsbedrijf. Tussen de diverse bedrijfsgebouwen op dit terrein staan nog twee, voor de gasfabriek gebouwde bedrijfshallen; de zuidelijke kwam rond 1910 tot stand naar ontwerp van J.A.
Mulock Houwer, de noordelijke hal met stalen vakwerkconstructie rond 1930.
Van de voorm.
Groninger Rijwielfabriek A. Fongers (Hereweg 85) is het in 1896 gebouwde kantoor met uitgebouwde showroom behouden gebleven, ingeklemd tussen naoorlogse bouwdelen.
Het voornamelijk in neorenaissance-vormen uitgevoerde pand heeft een vierkant torentje met chaletstijl-vormen. Het voorm. kantoor met pakhuis van de koffie- en theehandel van H.
Smith (Poelestraat 55) verrees in 1898. Het kantoorgedeelte heeft een hardstenen pui en een timpaan in neoclassicistische vormen.
De toepassing van witte banden en blokken geeft het gebouw verder een neorenaissancistisch uiterlijk. Het is nu een horecagelegenheid.In en rondom de binnenstad zijn diverse bedrijfsgebouwen te vinden met jugendstil-gevels, uitgevoerd in natuursteen en verblendsteen in diverse kleuren en veelal met een bovenetalage of groot venster over de volle breedte van de verdieping. Het voorm. meubelmagazijn van de firma J.A. Huizinga (Blekerstraat 12-12a) is in 1904 gebouwd naar een jugendstil-ontwerp van A.J. Sanders voor de (gesloopte) meubelfabriek ‘Nederland’ aan de Westersingel. De zandstenen gevelreliëfs met onder meer figuren met gereedschappen zijn vermoedelijk van beeldhouwer A.M. van der Lee. De voorm. drielaags meubelfabriek met toonzaal van de firma J.B.
Wachters (Oosterstraat 19) heeft een jugendstil-gevel uit 1905-'06, naar ontwerp van A.Th. van Elmpt. De gevel is versierd met terracotta sectieltableaus van Joost Thooft & Labouchere uit Delft. De hardstenen pilasters hebben medaillons met reliëfvoorstellingen van timmermansgereedschap. Enigszins vergelijkbaar in opzet maar soberder in uitvoering is de gevel van het voorm. drielaags kledingatelier met kantoor en magazijn van de firma S. Muller & Co. (Steentilstraat 21), gebouwd in 1908 naar ontwerp van K. Bolhuis in jugendstil in opdracht van L. van Dam.
Met jugendstil-elementen uitgevoerd is het gebouw van de voorm. Melkinrichting Stad en Lande (Werfstraat 1-2/Noorderhaven 65) uit 1909, gebouwd in opdracht van Y. van Yperen voor de Coöperatieve Stoomzuivelfabriek van die naam naar ontwerp van G. Nijhuis. In de gevel van het kantoorgedeelte aan de Noorderhaven zitten tegeltableaus voorstellende een grasland met koeien en melkfabriek en een vrouw met melkemmers. De fabriek ging al in 1923 failliet. Het voorm. oliemagazijn met directeurswoning van de firma Roelfssema (Hoendiepskade 24-25a) dateert uit 1911 en is in opdracht van W.J.
Roelfssema Pzn. gebouwd naar een ontwerp van M.G. Eelkema. De bijbehorende fabriek van de firma stond in Hoogkerk. De voorm. socialistische coöperatieve bakkerij ‘De Toekomst’ (Taco Mesdagplein 7-7a), nu kantoor, is gebouwd in 1913 naar ontwerp van de Amsterdamse architecten Z. Guldenen en M. Geldmaker.
De door A.M. van der Lee gebeeldhouwde ingangsomlijsting symboliseert de arbeid. Uitgebeeld zijn een industriearbeider met voorhamer, een landarbeider met schop en in het fries een rijzende zon en naakte symbolische figuren. Aannemer H.A. Birza liet in 1928 het drielaags bedrijfspand met bovenwoning Balistraat 6 bouwen, naar ontwerp van J.A. Boer in strakke expressionistische vormen. Eveneens expressionistisch is de voorm. confectiefabriek van de Gebr.
Levie (W.A. Scholtenstraat 10) uit 1930, naar plannen van A.W. Kuiler en L. Drewes. Het station (Stationsplein 2) kwam in 1893-'96 tot stand de gevelsteen geeft 1895 aan - en verving een voorganger in houtskeletbouw. De Amsterdamse architect I.
Gosschalk maakte het ontwerp in rijk gedecoreerde neorenaissance-stijl met neogotische elementen. Het langgerekte gebouw heeft een middenpaviljoen met hoofdingang en hal, twee hoekpaviljoens en twee verbindende, lagere zijvleugels met aan de straatzijde voor Nederland unieke buitengalerijen. In de sluitstenen van de galerijbogen symboliseren de gebeeldhouwde koppen van een boer en boerin de landbouw als bron van de Groninger welvaart. In de omlijsting van de dienstingang in de westelijke galerij zijn koppen van een postbode en een conducteur verwerkt. Enkele wacht- en restauratieruimten hebben nog de oorspronkelijke aankleding. De hoge ingangshal wordt verlicht via een groot half roosvenster in de voorgevel.
De hal heeft fraaie tegeltableaus en een plafond in papier-maché. De ingang is voorzien van een gietijzeren voorportaal met luifel. Links van het hoofdgebouw staat een kiosk op kruisvormige plattegrond. De gebogen perron-overkappingen met geklonken vakwerkspanten op gecanneleerde, met kapitelen bekroonde gietijzeren zuilen dateren uit de bouwtijd.
