Monumenten in Nederland: Gelderland

Sabine Broekhoven, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Ronald Stenvert en Marc Tenten (2000)

Gepubliceerd op 02-01-2020

ste-eeuwse huizen in Arnhem

betekenis & definitie

Architectonisch karakteristiek voor Arnhem is de begin 20ste eeuw aangelegde Transvaalbuurt, met name vanwege het werk van architect W. Diehl.

In zijn werk combineerde hij elementen uit de Engelse landhuisstijl, de ‘Um 1800’-stijl en de jugendstil. Karakteristiek zijn de gebogen dakkapellen, dakranden, luifels en erkers.Van zijn hand zijn diverse huizen aan de Paul Krugerstraat, de Steijnstraat en De la Reijstraat. Het uit circa 1910 daterende pand De la Reijstraat 11 was zijn eigen woonhuis. Het heeft een rijk uitgevoerd en redelijk gaaf bewaard interieur. De atelier-aanbouw is van later datum. Verder ontwierp hij in die tijd de grote hoekpanden Zonneweelde (De la Reijstraat 9) en Bothaplein 1 en mogelijk ook het in vormentaal wat afwijkende herenhuis De Phoenix (Sonsbeekweg 12). Iets ouder werk van deze voor Arnhem belangrijke architect zijn de huizen Apeldoornseweg 41a-53, in 1904 gebouwd voor de Maatschappij tot Exploitatie van het landgoed Sonsbeek. Deze sinds de jaren zestig als kantoren in gebruik zijnde panden zijn recent gerenoveerd.

De Grote Weide van Sonsbeek die als een wig tussen de vroeg-20ste-eeuwse buitenwijken ligt wordt omzoomd door herenhuizen met zowel elementen van het rationalisme, de chaletstijl als de jugendstil. Goede voorbeelden hiervan zijn Sonsbeekweg 16-22 en Zijpendaalseweg 85-91, gebouwd tussen 1905 en 1910. Het in een late variant van de neorenaissance uitgevoerde herenhuis Zijpendaalseweg 71 verrees rond 1900 in opdracht van de tabakshandelaar Frowein. Op de verdieping bevindt zich een geheel in neorenaissance-stijl ingerichte kamer. Aan de westzijde van Sonsbeek kwam vanaf 1900 de Burgemeesterswijk tot stand. Origineel van opzet zijn de drie, uit 1904 daterende, geschakelde herenhuizen Burgemeestersplein 1-3 (nr. 3 met de naam ‘Anna Jacoba’), opgetrokken in kalkzandsteen naar een ontwerp met chaletstijl- en jugendstil-elementen.

Het hoekpand heeft als opvallend element een loggia met smeedijzeren hekjes en wit geschilderde, hardstenen decoraties. Opgetrokken in rationalistische vormen en met jugendstil-elementen is het rond 1914 daterende dubbele woonhuis Bouriciusstraat 9-11, waarvan de ingangstraveeën zijn opgetrokken tot torentjes met een tentdak.

Uit ongeveer dezelfde tijd dateren de dubbele woonhuizen Sweerts de Landastraat 52-54 en Van Pallandtstraat 58-60. Ze hebben eveneens torenachtige elementen, maar dan met koepelvormige bekroningen.

Huizen in expressionistische vormen uit de jaren dertig zijn op verschillende plaatsen in de buitenwijken te vinden. Aardige voorbeelden zijn Huijghenslaan 45-47, Bakenbergseweg 159-181, Van Heemstralaan 25 een hoekhuis met een zeer hoge en steile kap - en het dubbele woonhuis met rieten dak Utrechtseweg 286-288. Van de wederopbouwpanden in de binnenstad zijn de meeste inmiddels weer vervangen. Aan het Walburgisplein staan bejaardenwoningen uit 1949, ontworpen in opdracht van de Kohlmannstichting in de trant van de Delftse School door N. van der Laan, broer van de supervisor voor de wederopbouw van Arnhem, J. van der Laan. Een interessant voorbeeld is verder het vierlaagspand Markt 26 uit circa 1955, met bescheiden decoratieve elementen in sierbeton. Aan de noordzijde van de stad, nabij de Schelmseweg, staan nog de rond 1948 gebouwde eenlaags noodwoningen Catharina van Renesstraat 10-18. Villa's in Arnhem.

Langs de uitvalswegen bouwden gegoede Arnhemmers hun kapitale villa's. Jonkheer F.D. Can van Stellendam liet in 1873 de Villa Reale (Utrechtseweg 129) bouwen. Deze wit gepleisterde blokvormige villa met driezijdig uitgebouwde middenrisaliet is uitgevoerd in rijke eclectische vormen, waarschijnlijk naar ontwerp van F.W. van Gendt. De villa is recent gerestaureerd. De rond 1895 gebouwde villa Utrechtseweg 167 vertoont een combinatie van neorenaissance-vormen en chaletstijl.

Aan de Velperweg staan diverse kapitale villa's, die nu in gebruik zijn als kantoren. Van circa 1895 dateert Velperweg 157, uitgevoerd in neorenaissance-stijl. Het pand is aan de achterzijde uitgebreid. Een aantal villa's is ontworpen in ‘Um 1800-stijl’, zoals Velperweg 101B, villa 't Haveke (Velperweg 148) uit circa 1910 en Velperweg 168 uit 1912; de laatste met een achterbouw uit 1928 naar ontwerp van G. Feenstra. Meerdere villa's in Arnhem zijn ontworpen door architect K.P.C. de Bazel, zoals Van Lawick van Pabststraat 31 voor mevr.

B.W.F.A. Steens Zijnen. Dit pand uit 1916, met zijn vierkante plattegrond en overstekend hoog tentdak, vertoont rationalistische vormen, maar is tevens een heroriëntatie op traditionele bouwwijzen.

In het interieur zijn naar Engels voorbeeld de kamers rondom een centrale hal gegroepeerd. Een ander ontwerp van De Bazel is de villa Hazegrietje (Weg langs het Hazegrietje 15), gebouwd in 1919 in opdracht van dr. J.H. Goedhart. Deze villa met rieten dak combineert een traditionalistische landhuisstijl met rationalistische vormen. De natuurstenen beelden (Gastvrijheid en Harmonie) bij de ingang en het beeldhouwwerk van de fontein in de tuin zijn van L.

Bolle. De villa ligt op de helling van de Braamberg, waar vanwege het fraaie uitzicht diverse villa's en kleine landhuizen werden gebouwd. De villa Karel van der Heijdenweg 10 kwam in 1919 tot stand voor mevr. A. Philipse naar ontwerp van W.J. Gerritsen in een mengvorm van expressionisme en landhuisstijl; het hoge tentdak is gedekt met riet.

Er is optimaal gebruik gemaakt van het sterk glooiende terrein. Een bakstenen bruggetje geeft toegang tot de verdieping; de woonkamer bevindt zich in de bouwlaag daaronder. In 1937 is naar plannen van G. Feenstra een garage toegevoegd. In 1925 liet dr. B.

Meilink de villa Weg langs het Hazegrietje 31 bouwen in sobere expressionistische vormen met rieten daken naar plannen van W.J. Gerretsen en P.H. Endt. In de Burgemeesterswijk zijn eveneens diverse interessante villa's en kleine landhuizen te vinden. Bijvoorbeeld het op de Engelse landhuisstijl geïnspireerde landhuis Cordesstraat 4 uit 1915. Dit L-vormige pand heeft een rijk interieur en een opmerkelijke indeling met ‘splitlevel’ en een gescheiden dienst- en woongedeelte.

Poorten aan voor- en achterzijde geven toegang tot het perceel. De grossier in kruidenierswaren A. Anderson liet in 1920 het kleine landhuis De Klim (Roëllstraat 9) bouwen.

C.J. Hagenbeek maakte het ontwerp in een traditionele bouwtrant met Engelse invloeden en ontwierp tegelijkertijd het vergelijkbare, maar minder gaaf bewaard gebleven pand, Roëllstraat 11. De op de Rijn uitkijkende villa Hulkesteinseweg 21 tenslotte, is gebouwd in 1953 in functionalistische vormen naar ontwerp van G. Rietveld.

< >