Monumenten in Nederland: Gelderland

Sabine Broekhoven, Chris Kolman, Ben Olde Meierink, Ronald Stenvert en Marc Tenten (2000)

Gepubliceerd op 02-01-2020

de-eeuwse huizen in Arnhem

betekenis & definitie

Vroeg-19de-eeuws is de hoge, met natuursteen beklede, neoclassicistische gevel van Bakkerstraat 62, waarvan de onderpui met ionische pilasters recent is gewijzigd. De gevel, die deels als schijngevel fungeert, is geplaatst voor een ouder pand; inwendig heeft de achterkamer een stucplafond in Lodewijk XV-vormen.

De zeer brede lijstgevel van Bakkerstraat 60-61 werd in het tweede kwart van de 19de eeuw opgetrokken voor vier smalle en veel oudere huizen, die toen ook zijn verbouwd. Alleen het meest noordelijke pand is in de 19de eeuw grotendeels vernieuwd. Het heeft een winkelpui uit circa 1895. Het sober vorm gegeven, blokvormige, drielaags herenhuis Bakkerstraat 12b verrees in het tweede kwart van de 19de eeuw als geheel nieuwe invulling op de hoek met de Bentinckstraat. Van de oudere bebouwing ter plaatse resteren alleen twee gewelfde kelders.

Rond het midden van de 19de eeuw bouwden gegoede Arnhemmers aan de nieuw aangelegde singels monumentale herenhuizen in neoclassicistische vormen. De meest opvallende voorbeelden hiervan zijn de zogeheten Fromberghuizen (Willemsplein 40-44), in 1853 gebouwd door en naar ontwerp van H.W. Fromberg. Zeven kapitale herenhuizen werden opgetrokken achter een doorlopende monumentale, wit gepleisterde, neoclassicistische gevelwand met midden- en zijrisalieten. In de jaren dertig is de linker zijrisaliet met een verdieping verhoogd. Een wat later voorbeeld van neoclassicisme is het wit gepleisterde, dubbele woonhuis Apeldoornseweg 44-46 (circa 1870).

Het drielaags herenhuis met souterrain Rijnkade 3-8 kwam in het derde kwart van de 19de eeuw tot stand. Het gepleisterde pand heeft een rijke eclectische ornamentering en is voorzien van ranke gietijzeren kolommetjes en rijk gedetailleerde smeedijzeren Franse balkons. Het balkon boven de ingang rust op twee gietijzeren atlanten. De wit gepleisterde herenhuizen Eusebiusbuitensingel 1-9, momenteel vrijwel alle in gebruik als kantoor, zijn rond 1870 gebouwd in eclectische vormen. Iets verderop staat het in stijl vergelijkbare huis Eusebiusbuitensingel 38. In de sterk groeiende stad werden eind 19de eeuw de meeste huizen in eclectische vormen gebouwd, zoals de huizen Hertogstraat 1-15 (circa 1875) en langs de uitvalswegen de herenhuizen Utrechtseweg 59, 73-81 en 79-81 (circa 1875), Amsterdamseweg 15 (circa 1880) en Velperweg 11-15 (circa 1880) de laatste met opvallende entree met grote mannelijke figuren die het balkon boven de ingang ondersteunen. De in 1885 gebouwde herenhuizen Emmastraat 71-73 vertonen minder gebruikelijke en zeer expressieve eclectische vormen; opvallend zijn onder meer de gepleisterde rondboogportalen met flankerende ionische zuilen (Serliana-motief).

De Parkstraat is één van de meest voorname straten in het Spijkerkwartier. Tussen 1865 en 1872 werd het westelijke deel van deze straat aangelegd en werden wit gepleisterde herenhuizen gebouwd met souterrain en trapjes naar de beletage. Na de verkoop van het landgoed ‘Geldersch Spijker’ aan de gemeente in 1878 ontstond in de jaren '80 het oostelijke deel van de Parkstraat (vanaf de nummers 38 en 39). De hier gebouwde eclectische herenhuizen tonen duidelijke neorenaissance-invloeden. Villa Gelders Spijker (Parkstraat 47) werd gebouwd voor mej. Koops, de laatste eigenaresse van het landgoed.

Ten behoeve van een dansschool is later een aanbouw in expressionistische vormen naar ontwerp van J.C. Eich toegevoegd. In de andere straten van het Spijkerkwartier verrezen huizen in eclectische vormen, zoals Kastanjelaan 7-9 (circa 1880), en neorenaissance-vormen, zoals Prins Hendrikstraat 13-31 (circa 1890) en Schoolstraat 12-14. De zogeheten Brusselse huizen (Spijkerstraat 217-239) zijn gebouwd in 1877 in opdracht van jhr. W.P.A. Teding van Berkhout en architect J.H. van Sluijters, die ook het ontwerp maakte. Deze herenhuizen vertonen met hun Franse balkons en mansardedaken een Frans georiënteerde neorenaissance.

Goede voorbeelden van neorenaissancistische huizen elders in de stad zijn onder meer Apeldoornseweg 32 (1886), Apeldoornseweg 22 (1889), Apeldoornseweg 48 (1889), Apeldoornseweg 20 (circa 1890), Betuwestraat 11-16 aardig is hier het gebruik van zuiltjes in de vensterpenanten (circa 1890) Boulevard Heuvelink 124-132 (circa 1895), en Zijpendaalseweg 73 (circa 1895). Het rond 1890 gebouwde huizenblok Boulevard Heuvelink 137-149/Prins Hendrikstr. 60 is ingedeeld met onder- en bovenwoningen en heeft gepleisterde eclectische en neorenaissance-decoraties.