Woonhuizen. De directeurswoning Klein Soestdijk (Hoofdweg 118) kwam tot stand in 1859 het jaar van de overdracht van de kolonie Veenhuizen aan het rijk naar plannen van J.F.
Metzelaar. Het is een sober, wit gepleisterd, neoclassicistisch middenganghuis met hoger opgetrokken middenpartij en flankerende, lagere zijvleugels.
Het pand ligt in een symmetrische aangelegde tuin met een overtuin aan de overzijde van de Kolonievaart. J.F.
Metzelaar ontwierp ook de andere huizen die in de periode na de overdracht werden gebouwd. Rond 1860 ontstonden twee andere directiewoningen: de middenganghuizen Stoomweg 2 en Oude Norgerweg 7.
Rond 1875 opgetrokken zijn: de koetsierswoning Hoofdweg 122, de woning Hoofdweg 142 en de schaapherderswoning Hoofdweg 166. Het zijn alle diepe panden, uitgevoerd met neorenaissance-details.
Uit circa 1880 stammen Hoofdweg 52 en het wit gepleisterde dubbele huis Hoofdweg 162-164, dat is gebouwd als sluiswachterswoning bij de sluis in de Kolonievaart.Alle woningen uit de periode 1884-1914 zijn ontworpen door de opvolger van J.F. Metzelaar, zijn zoon W.C. Metzelaar. De huizen uit circa 1920 zijn gebouwd naar plannen van J.G. Robbers. Vanaf 1884 werden de woningen ingedeeld in typen.
Bij een bepaalde functie hoorde een bepaald type dienstwoning. De huizen van belangrijke ambtenaren kregen opschriften met moraliserende strekking en een aanduiding van diens ambt. De kleinere woningen voorzag men van een letter of cijfer.
De dienstwoningen van TYPE I en II, ontworpen door W.C. Metzelaar, zijn eenvoudige vrijstaande of in rijtjes gebouwde eenlaagswoningen met zadeldak, achteraanbouw en (schuif)vensters met luiken. Het woningblok Oude Norgerweg 4-8, voor beambten van het Derde Gesticht, werd in 1884 gebouwd en later aangepast volgens het type II. Dit geldt ook voor de uit 1887 daterende woningen Oude Gracht 12-22; op de zijgevel van nummer 22 staat de tekst ‘Werkzaamheid’. Eveneens uit 1887 is de vrijstaande woning Meidoornlaan 2. Het blok dienstwoningen Hospitaallaan 26-30 uit 1893 werd in 1908 na de herindeling van de woningtypes verbouwd van het oude type IV naar type II.
De dienstwoning Oude Gracht 32 kwam in 1889 tot stand bij de verbouwing van het naastgelegen cellengebouw. Aan de zuidzijde van het Koloniekanaal ligt de rond 1900 gebouwde schaapherderswoning Hoofdweg 53; oorspronkelijk was hier ook een schaapskooi.
Uit 1901 dateren de dubbele woonhuizen Oude Asserstraat 1-3 en 6-16 (met de letters C tot K), behorend tot een groep woningen voor schrijvers tweede rang bij het beheer, rijksveldwachters, veldarbeidopzichters of schrijvers/opzichters bij de fabriek. Ze werden gebouwd op de plaats van het in 1900 afgebroken Eerste Gesticht, evenals de woningen Plantsoenstraat 2-12 (A-B en L-O). Iets jonger zijn de dubbele woningen Generaal Van de Boschweg 16-18 (P-Q) uit 1907, Hospitaallaan 13-19 (R-U) uit 1909 en de woningen Meidoornlaan 17-29 (V-Z) uit circa 1910. Woningen van type II met een cijferaanduiding zijn onder meer Kerklaan 2-4 (cijfers 1 en 2) uit 1908. Deze dubbele woningen zijn in gebruik geweest als post van de Rijkspolitie.
Voorts Meidoornlaan 24-30 (cijfers 4 en 5) en Dominee Germsweg 1 (cijfer 3) uit 1910. Rond 1920 werden woningen van type II gebouwd naar een ontwerp met expressionistische details van J.G. Robbers, zoals Meidoornlaan 20-22 en Meidoornlaan 32-36. De woningen Hoofdweg 56-74 staan bekend onder de naam ‘De Tien Geboden’.
De door W.C. Metzelaar ontworpen woningen van TYPE III tot en met VI zijn dubbele woningen met een lage verdieping en tegen de zijgevel een uitgebouwd ingangportaal met lessenaardak of zadeldak. Type VI is iets breder of vrijstaand, maar de onderlinge verschillen zitten vooral in de indeling van de woningen. De woningen hebben moraliserende namen. Voorbeelden van woning type III zijn Hoofdweg 14-16 (‘Werk en Bid’) uit 1887, gewijzigd in 1901 en bestemd voor de zaalopziener eerste rang en de magazijnmeester, en de voornamelijk in 1901 opgetrokken woningen: Hoofdweg 18-20 (‘Huis en Haard’), gebouwd voor de commies en de veenbaas, de dubbele onderwijzerswoning Hoofdweg 28-30 (‘Opvoeding’) en Hoofdweg 76-78 (‘Flink en Vlug’).
Woningen van het type IV uit 1908 zijn: Generaal Van de Boschweg 8-10 (‘Arbeid is Zegen’), 11-13 (‘Orde en Tucht’) en 12-14 (‘Kennis is Macht’); verder Meidoornlaan 31-33 (‘Verdraagzaamheid’) en 43-44 (‘Levenslust’), gebouwd in 1908. Hoofdweg 22-24 (‘Werken is Leven’) uit 1908 is een woning van het type V. Er waren ook varianten of combinaties van typen, zoals bij Meidoornlaan 47-49 (‘Hou en Trouw’) uit 1897 en Generaal Van de Boschweg 50 (‘Vooruit’), gebouwd in 1889 voor de bakkersbaas/opzichter en de onderdirecteur van de landbouw. De in 1904 voor beambten van de zuivelfabriek gebouwde woningen Hoofdweg 144-146 zijn een variant van type IV. Een combinatie van de typen III en IV vertonen Hoofdweg 126-128 (‘Maallust’) uit 1908, bestemd voor de medewerkers van de nabijgelegen malerij. Bij de in 1909 voor het ziekenhuispersoneel gebouwde woningen Hospitaallaan 37-39 (‘Ontwikkeling’), 41-43 (‘Helpt Elkander’) en 45-47 (‘Een van Zin’) zijn de typen III en V gecombineerd.
In een combinatie van de typen V en VI uitgevoerd zijn de woningen Meidoornlaan 39-41 (‘Vrede en Recht’). De uit 1905 daterende woning Hospitaallaan 2 (‘Controle’) is een variant van de typen IV en V en de in 1909 voor het schoolhoofd gebouwde woning Generaal Van de Boschweg 38 (‘Leering door Voorbeeld’) is een eenmalig voorbeeld van een vrijstaand type VI.
De woningen van TYPE VII tenslotte, eveneens ontworpen door W.C. Metzelaar, zijn gepleisterde tweelaags woningen met decoratieve elementen in schoonmetselwerk. In het eerste decennium van de 20ste eeuw bouwde men van dit type de volgende woningen: Generaal Van de Boschweg 6 (‘Ruimzicht’) voor de adjunct-directeur van landbouw, de dokterswoning Hoofdweg 26 (‘Humaniteit’), de domineeswoning Hoofdweg 148 (‘Geestkracht’) de serres zijn in 1919 toegevoegd - en de apothekerswoning Hoofdweg 150 (‘Nauwgezetheid’). Bij de laatste twee is de naamsaanduiding verdwenen.
