Het woord stikstof komt voort uit een oude woordenwedstrijd. Met een bloedige component.
Van alle scheikundige elementen die we kennen op aarde (het zijn er 118) wordt er momenteel het meest gepraat en geschreven over stikstof – sommige mensen worden er niet goed van. Je hoort en leest het als los woord en in allerlei samenstellingen, zoals stikstofuitstoot, stikstofcrisis en stikstofaanpak.
Wat die aanpak betreft: premier Mark Rutte kwam vorige week met een nieuwe strategie. ‘Het is uitstel maar we gaan versnellen.’ Dat zei hij na crisisoverleg met de coalitie.
Wat dit precies betekent weet niemand – er zijn slechts gissingen. Je kunt voorspellen dat hij binnenkort zijn excuses zal aanbieden voor die vage formulering, waarna er allerlei vragen zullen volgen met in de hoofdrol het woord stikstof.
Hier een beknopt antwoord op de vraag waar dit woord vandaan komt. En sinds wanneer we het kennen.
Wonderkind
Een en ander is in 2020 goed uitgezocht door Hans Beelen en Nicoline van der Sijs. Ze schreven er een artikel over in het tijdschrift Onze Taal. Daaruit blijkt dat stikstof is ontstaan uit een woordenwedstrijd. Die wedstrijd begon met een ontdekking.
De Franse scheikundige Antoine Lavoisier (1743-1794) wordt gezien als de vader van de moderne scheikunde. Hij moet een soort wonderkind zijn geweest. Hij was pas elf toen hij zich bij een universiteit inschreef voor maar liefst vier studies: astronomie, plantkunde, scheikunde en wiskunde. Later voltooide hij nog een studie rechten.
In 1772 begon Lavoisier met een reeks scheikundige experimenten die hem wereldberoemd zouden maken. Met proeven toonde hij aan dat verbranding een proces is waarbij een materiaal met zuurstof reageert. Hij gebruikte daar onder meer een ‘zonne-oven’ voor: een enorme houten stellage op wielen, voorzien van diverse lenzen. Lavoisier liet zien dat lucht bestaat uit verschillende gassen. Hij onderscheidde niet alleen de stoffen die wij nu zuurstof en waterstof noemen, maar ook stikstof.
Geflogisteerde lucht
Lavoisier zag stikstof als een gas dat overblijft als zuurstof uit lucht wordt verwijderd. In dat gas kon zelfs geen kaars meer branden. Lavoisier noemde deze stof zelf nitrigène. Een Amerikaanse scheikundige gaf de voorkeur aan septon, dat is afgeleid van het Griekse sepein (‘rotten’). Nederlandse scheikundigen bedachten aanvankelijk namen als geflogisteerde lucht, stiklucht en mofet. ‘Uiteindelijk had de Franse scheikundige Jean Antoine Chapal internationaal succes met de door hem bedachte term nitrogène’, aldus Beelen en Van der Sijs.
Maar de woordenwedstrijd was nog niet voorbij, want in 1791 noemden Duitse scheikundigen het nieuw ontdekte gas vanwege de verstikkende werking Stickstoff. Wij leenden dat Duitse woord en maakten er stikstof van.
Stikstof is dus een zogenoemde leenvertaling uit het Duits. Dat het meteen aansloeg komt waarschijnlijk omdat het zo goed aansloot bij de woorden waterstof en zuurstof.
In 1789 schreef lavoisier een boek getiteld Traité élémentaire de chimie (‘Elementaire behandeling van de scheikunde’). Dit wordt beschouwd als de eerste handleiding tot de moderne scheikunde. Het maakte hem nog beroemder.
Dat hij niet lang van zijn roem heeft kunnen genieten, komt door zijn politieke keuzes. Naast al zijn wetenschappelijke werk, bewerkstelligde Lavoisier grote veranderingen in het Franse monetaire systeem. Hierdoor werd hij, nadat de Franse Revolutie was uitgebroken, gezien als een vriend van het oude regime. En dus als een vijand van de revolutie. In 1794 werd Lavoisier, vijftig jaar oud, onder de guillotine ter dood gebracht.
