Perzische oorlogen (τα Μηδικα), in de oude geschiedenis algemeen gebruikelijke benaming voor de gewapende conflicten tussen het perzische rijk en de voornaamste steden van Griekenland van 499 tot 449 of, in engere zin, van 490 tot 479 vC. De algemene oorzaak was het streven van de perzische koningen om hun rijk in het westen natuurlijke grenzen te geven, d.w.z. de Aegeïsche Zee en haar uitgangen naar de Zwarte Zee.
De aanloop tot de perzische oorlogen wordt gevormd door de opstand die de ionische Grieken van Klein-Azië in 499 vC ontketenden tegen het perzische gezag, waaronder ze sinds ca. 545 vC gebukt gingen (zie ionische opstand). Toen de vloot van deze steden in 494 bij Lade een verpletterende nederlaag had geleden en de perzische heerschappij overal met harde hand hersteld was, liet Darius eerst door zijn generaal Mardonius Thracië heroveren en zijn controle over Macedonië herwinnen. Dit lukte, ofschoon zowel het perzische landleger als de perzische vloot zware verliezen leden, vooral tengevolge van een massale schipbreuk bij de berg Athos; deze expeditie was waarschijnlijk nog niet tegen Griekenland zelf gericht, zoals men in het voetspoor van Herodotus lang gedacht heeft.
In 490 richtte Darius zijn aanval rechtstreeks tegen Athene en Eretria, die in 498 de stamverwante opstandelingen kleine eskaders te hulp hadden gezonden. Onder leiding van → Datis en Artaphemes zeilde een grote vloot (ca. 20.000 man?) via de Cycladen, die zich moesten onderwerpen, naar Euboea: het lot van Eretria werd bezegeld door verraad, de stad werd met de grond gelijk gemaakt, de bewoners gedeporteerd. Minder succes hadden de Perzen bij Marathon, waar ze vervolgens aan land gingen: ze werden door 10.000 Atheners en 1000 Plataeërs smadelijk verslagen en verdreven. Darius maakte spoedig nieuwe plannen, die echter - onder meer tengevolge van een egyptische en een babylonische opstand tegen het perzische gezag - pas door zijn zoon Xerxes verwezenlijkt konden worden. In de lente van 480 rukte deze met ca. 200.000 (?) man en een vloot van ca. 600 (?) schepen, via bruggen over de Hellespont, Thracië en Macedonië binnen. Ongeveer de helft van de griekse staten had zich, onder leiding van Sparta en bezield door → Themistocles, tot weerstand verenigd.
De slagen bij → Artemisium en de Thermopylen - waar Leonidas zich tot de laatste man verzette → werden door de Grieken verloren. Midden-Grieken- land viel in perzische handen; Attica en Athene moesten geëvacueerd worden en werden gruwelijk verwoest. Themistocles koos nu voor een beslissing op zee; deze viel in de Golf van Salamis (1) eind september 480. De perzische vloot werd vrijwel geheel vernietigd, Xerxes keerde naar Azië terug, maar liet het sterke landleger onder bevel van Mardonius in Griekenland achter. Dit werd in 479 door de verenigde Grieken onder de Spartaanse regent → Pausanias verslagen. Terwijl de restanten een veilig heenkomen zochten, bracht de griekse vloot de overblijfselen van de perzische nogmaals een nederlaag toe (Mycale, 479).
Een vrede werd niet gesloten. De door Athene gestichte → attisch-delische zeebond zette het offensief voort, de Perzen werden steeds meer in het defensief gedrongen. Onder leiding van Cimon behaalden de Atheners tussen 469 en 466 een grote
zege op de Perzen bij de Eurymedon. En hoewel de Atheners in 455 zware verliezen leden bij een expeditie naar Egypte, kon na een nieuwe atheense overwinning, ditmaal bij het Cyprische →Salamis (2), in 449 vC de z.g. Callias-vrede gesloten worden: de Atheners zouden zich van alle militaire activiteiten onthouden indien de Perzen hetzelfde deden in de Aegeïsche Zee en op de westkust van Klein-Azië, die onttrokken bleef aan het perzische gezag.
De grote historische betekenis van de perzische oorlogen is hierin gelegen dat de Grieken door deze strijd de politieke vrijheid, de grondslag voor de verdere ontwikkeling van de griekse en de europese cultuur, hebben weten te behouden en veilig stellen.
Lit. Herodotus, Historiae 5-9. - H. Bengtson, Griechische Geschichte2 (München 1960) 144-208. A. R. Bum, Persia and the Greeks (London 1962). C. Hignett, Xerxes’ Invasion of Greece (Oxford 1963). [Nuchelmans]
