Mithridates (Μιθριδατης, op inscripties en munten Μιθραδατης), naam van zes koningen van → Pontus en van twee koningen van de Parthen.
Het is onzeker of de lijst van pontische koningen begint met Mithridates II van Cius of met Mithridates Ktistes. Volgens een inscriptie uit de Chersonnesus begon Pharnaces I te tellen bij 337/336 vC, toen Mithridates II tyran van Cius werd, maar Mithridates V (in een inscriptie uit Abonuteichus) en Mithridates VI (op zijn munten) gaan uit van 298/297, het jaar waarin Mithridates Ktistes het rijk Pontus grondvestte. Als men de rij van koningen, van wie er zes Mithridates heetten, laat beginnen bij Ktistes, is het noodzakelijk de lange regering van Mithridates II (250- 185) te verdelen over twee koningen, die beiden de naam Mithridates droegen.
1. Mithridates II van Cius (Mithridates I? van Pontus), tyran van Cius (337-302). → Antigonus I, die aan zijn trouw twijfelde, liet hem terechtstellen.
2. Mithridates I (II) Ktistes (302-266), zoon of neef van Mithridates (1), wist aan Antigonus te ontkomen en stichtte in Paphlagonië en noordelijk Cappadocië een zelfstandig rijk met Amasia als hoofdstad. In 281 nam hij de koningstitel aan. Hij sloot bondgenootschappen met Byzantium, Chalcedon en Heraclea en steunde Nicomedes I van Bithynië, toen deze de → Galaten Klein-Azië binnenhaalde.
3. Mithridates II (III), zoon van → Ariobarzanes (2), regeerde van 250 tot 185 (of meer waarschijnlijk 250- 220, waarna zijn zoon M. in hem opvolgde). Hij hielp Antiochus Hierax bij diens strijd tegen → Seleucus II, ofschoon hij met Seleucus’ zuster Lao- dice getrouwd was. Een poging, van hem of van zijn zoon, om Sinope in te nemen mislukte (220).
4. Mithridates IV Philopator Philadelphus (ca. 170-150), broer en opvolger van Pharnaces I. Hij sloot een bondgenootschap met de Romeinen en hielp → Attalus II van Pergamum tegen Prusias II van Bithynië.
5. Mithridates V. Euergetes (150-120) zette de expansiepolitiek van zijn voorgangers voort. Hij steunde de Romeinen tijdens de derde punische oorlog (149- 146) en bij de opstand van → Aristonicus (1) in Pergamum (133-129). Hij wist de paphlagonische koning Pylaemenes ertoe te brengen hem tot zijn erfgenaam te benoemen en in Cappadocië kreeg hij grote invloed door het huwelijk van zijn dochter Laodice met koning → Ariarathes VI. Een poging om Groot-Phrygië in bezit te krijgen mislukte. In 120 werd hij in Sinope, dat hij tot zijn residentie had gemaakt, vermoord.
6. Mithridates VI Eupator Dionysus (120-63), ook Mithridates de Grote genoemd, zoon van Mithridates V. De expansiepolitiek van zijn vader voortzettend, onderwierp hij van 110 tot 107 de Krim en de noordkust van de Zwarte Zee en vervolgens ook Colchis en Klein-Armenië. Pogingen om in Cappadocië en Bithynië vaste voet te krijgen mislukten echter, voornamelijk door toedoen van de Romeinen. Het provocerend optreden van de gezant Manius Aquilius (2) en de omstandigheid dat Rome in de bondgenotenoorlog (3) verwikkeld was verleidden Mithridates in 88 tot een grootscheepse aanval in westelijke richting (eerste mithridatische oorlog). Optredend als bevrijder van het harde romeinse juk, veroverde hij vrijwel geheel Klein-Azië, de eilanden in de Aegeïsche Zee (behalve Rhodus) en, geholpen door Athene, een groot deel van Griekenland. Door Sulla werd hij echter tot de terugtocht gedwongen en bij de vrede van Dardanus (85) moest hij al zijn veroveringen prijsgeven. Een inval in Pontus van Sulla’s onderbevelhebber Licinius Murena kon Mithridates afslaan (tweede mithridatische oorlog, 83-81). De volgende jaren gebruikte hij om zich opnieuw te bewapenen en om zijn positie te versterken door bondgenootschappen te sluiten met de zeerovers en met Sertorius, die hem romeinse instructeurs voor zijn leger zond. De romeinse annexatie van Bithynië (74) werd aanleiding tot de derde mithridatische oorlog (73-63). Aanvankelijk verliep de strijd voor Mithridates voorspoedig, maar weldra moest hij na verscheidene zware nederlagen tegen Licinius → Lucullus naar Pontus en daarna zelfs naar Armenië vluchten (72-71). Een muiterij onder de troepen van Lucullus stelde hem in staat een groot deel van zijn gebied terug te winnen, maar tegen Lucullus’ opvolger Pompeius kon hij zich uiteindelijk toch niet staande houden. Na een nederlaag bij Nicopolis (66) vluchtte hij naar de Krim en probeerde daar een nieuw leger op de been te brengen. De offers die hij daarvoor van zijn onderdanen vroeg leidden tot een opstand onder leiding van zijn zoon Pharnaces II, die hem het leven kostte.
Door zijn intelligentie, moed en energie is Mithridates, een half gehelleniseerde barbaar, decennia lang Rome’s gevaarlijkste tegenstander in het Oosten geweest, maar anderzijds ontbrak het hem aan strategisch inzicht en realiteitszin en zag hij door zijn onberekenbaarheid en wreedheid geen kans zijn onderdanen blijvend aan zich te binden.
Van Mithridates zijn talrijke afbeeldingen bekend, vooral op munten, waaruit blijkt dat hij in zijn uiterlijke verschijning Alexander de Grote trachtte te imiteren.
Lit. F. Geyer (PRE 15, 2158-2205). M. Rostovtzeff/H. Onnerod/M.
Cary (CAH 9, 211-260, 353-392). - Th. Reinach, Mithridates Eupator (Paris 1890). D. Magie, Roman Rule in Asia Minor (Princeton 1950) 1, 177-231, 321-357 ; 2, 1066-1110, 1203-1225. G. Kleiner, Bildnis und Gestalt des Mithridates (Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts 68, 1953, 73-93). [Schouten]
7. Mithridates I Euergetes, koning van de Parthen van 171 tot 138/137 vC. Mithridates breidde de heerschappij der Arsaciden aanzienlijk uit, zowel naar het oosten als naar het westen. Hij veroverde het Kabul-dal, Medië (160) en Mesopotamië (141) en nam koning → Demetrius II van Syrië gevangen (139). Mithridates I beschouwde zich als de erfgenaam van het rijk der Achaemeniden en kan als de eigenlijke grondvester van het parthische rijk gelden.
8. Mithridates II, neef van M. (7), koning van de Parthen
van 123 tot 88/87 vC, herstelde de orde in het oosten van zijn rijk, plaatste in Armenië → Tigranes I op de troon en nam koning → Demetrius III van Syrië gevangen. In 128 en 115 ontving hij gezanten van de keizer van China. Mithridates II was de eerste koning van de Parthen die in officieel contact met de Romeinen kwam; in 92 voerde hij aan de Eufraat onderhandelingen met Sulla, die toen propraetor van Cilicia was. [Nuchelmans]
