(Johannes van het Kruis), Spaans mysticus, heilige en kerkleraar (Fontiveros, prov. Avila, 24 Juni 1542 - Ubeda, prov.
Jaén, 14 Dec. 1591), was de zoon van een wever uit een verarmd adellijk geslacht de Yepes. Hij trad in 1565 in het Carmelietenklooster te Medina del Campo en studeerde van 1564-1567 aan het ordescollege te Salamanca. In 1568 ontmoette hij de H. Teresia van Avila, wier meest toegewijde leerling, raadgever en medewerker hij werd bij haar streven naar hervorming van de Carmelietenorde. Te Duruelo stichtte hij het eerste klooster van de Ongeschoeide Carmelieten (1568).Aanvankelijk stuitte zijn optreden op veel verzet van zijn ordebroeders. Hij werd zelfs in het klooster te Toledo opgesloten en mishandeld. Hij vluchtte en werd na de definitieve scheiding der orde in hervormden en niet-hervormden rector van het college in Baëza, daarna herhaaldelijk prior van een klooster, ten slotte in 1588 prior van het hoofdklooster te Segovia. Kort voor zijn dood trok hij zich terug in een pas opgericht, zeer arm klooster te Ubeda, waar hij onwaardig werd behandeld. Zijn zaligverklaring had plaats op 25 Jan. 1675,zijn heiligverklaring op 26 Dec. 1726 (feestdag 24 Nov.). Op 24 Aug. 1926 werd hij tot kerkleraar verheven.
De werken van Juan de la Cruz werden eerst geruime tijd na zijn dood gepubliceerd. De eerste uitgave van zijn Obras espirituales que encaminan una alma a la perfecta unión con Dios verscheen te Alcala in 1618. Zij bevat de Subida del Monte Carmelo, de Noche oscura del alma (8 strophen) en de Llama de amor viva (4 strophen). Het eerste werk echter dat hij schreef, was het Cántico espiritual entre el alma y Cristo su esposo (40 strophen), een samenspraak tussen de ziel en Christus, geïnspireerd op het Hooglied. In drie phasen — purgatio, illuminatio en unio — komt de ziel tot het mystieke huwelijk met haar bruidegom. De methode, die Juan de la Cruz in zijn gedichten volgt, is deze, dat hij zijn mystieke denkbeelden eerst in enige prachtige strophen condenseert, waarna hij ze strophe voor strophe en vers voor vers in een zeer dichterlijk proza nader verklaart.
Hij is de grootste Katholieke mysticus van de nieuwe tijd en de meest verheven mystieke dichter van de Spaanse letterkunde. Het verschil tussen zijn mystieke leer en die van de Middeleeuwers is, dat dezen de leer theoretisch uit dogmatische stellingen afleidden, terwijl Juan de la Cruz op eigen ervaringen afgaat en deze ervaring theologisch formuleert. Wat de vorm betreft heeft Garcilaso grote invloed op hem uitgeoefend.
Bibl. (teksten): Obras, ed. P. Gerardo de San Juan de la Cruz, 3 dln (Toledo 1912-1914); II Cantico espiritual, ed. M. Martinez Burgos (Madrid 1924) in: Clasicos Castellanos, dl 55; Le Cantique spirituel de S. Jean de la Croix, etc., par Dom Chevalier (Bruges 1930); Gezangen van S.
J. de la C., vert. d. P. Fr. Hendrik van de H. Familie (Utrecht - Antwerpen 1931); De poëzie vanS. J. de la C.,ingel.en vert.d. Bernard Verhoeven (Bussum 1946).
Lit.: J. Baruzi, St Jean de la Croix et le problème de l'expérience mystique (Paris 1924) 5 P Fr. Bruno de J. M., S. J. (2de dr., Paris 1932); P. Crisógono de Jesus Sacramentado, S.
Juan de la Cruz, el hombre, el doctor, el poeta (1935); Damaso Alonso, La poesia de S. J. de la C. (desde esta ladera) (Madrid 1942,21946).
