(François), maarschalk van Frankrijk (Versailles 13 Febr. 1811 - Madrid 24 Sept. 1888), was opgeklommen in tal van Afrikaanse expedities, de veldtocht tegen de Carlisten in Spanje, de Krimoorlog en de Italiaanse veldtocht van 1859. Zijn maarschalkstaf verwierf hij in 1864, toen hij als opperbevelhebber van het Frans-Mexicaanse leger een einde wist te maken aan het moeilijke beleg van Puebla.
Hij huwde met een rijke Mexicaanse en werkte de regering van keizer Maximiliaan tegen door op eigen houtje met de leiders der republikeinse partij te onderhandelen, naar het schijnt met bedoelingen van persoonlijke aard. Toen de Franse troepen naar Europa teruggeroepen waren (1867), werd hij bevelhebber van het 3de legercorps te Nancy en in 1870, na het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog, commandant van het 3de legercorps van het Rijnleger (Metz).Na de eerste nederlagen der Fransen liet Bazaine zich door de snel op elkaar volgende slagen van Colombey-Nouilly (14 Aug.), VionvilleMars-la-Tour (16 Aug.) en Gravelotte-St Privât (18 Aug.) binnen Metz opsluiten, waar hij, zonder verder iets van betekenis te verrichten, de loop der gebeurtenissen afwachtte. De omwenteling van 4 Sept, in Parijs negeerde hij en hij knoopte onderhandelingen aan met ex-keizerin Eugénie en met Bismarck. Toen zijn levensmiddelen op waren, capituleerde hij de 27ste Oct. 1870 met 173 000 man en een ontzaglijke voorraad ammunitie. Na z’n terugkeer uit krijgsgevangenschap heeft hij zich voor zijn gedrag moeten verantwoorden voor een krijgsraad onder voorzitterschap van den hertog van Aumale. Hij werd (10 Dec. 1873) ter dood veroordeeld, welk vonnis echter door den president van de republiek, MacMahon, in twintigjarige vestingstraf werd veranderd.Op ioAug. i874gelukte het hem,met behulp van zijn vrouw, uit de vesting, waarheen hij overgebracht was, het fort Sainte Marguerite tegenover Cannes, naar Madrid te vluchten. Hij stierf daar in armoede en eenzaamheid.
Kort na 1870 nam men aan, dat de redenen van zijn verraad ook weer politieke berekeningen waren geweest als in zijn Mexicaanse tijd. Vandaar dat hij de zondebok van al de fouten van zijn periode is geworden. Tegenwoordig is de beschouwing over hem veeleer deze: dat hij, dank zij middelmatige bekwaamheden en begunstigd door de omstandigheden ten onrechte op de voorgrond geraakt, in wezen niet in staat was een groot leger te leiden en verregaande politieke berekeningen te maken, maar dat hij vooral gefaald heeft door indolentie en gebrek aan zedelijke moed. DR J. S. BARTSTRA
Bibl.: Rapport sommaire sur les opérations de l’armée du Rhin du 13 août jusqu’au 29 octobre 1870 (1870); L’armée du Rhin depuis le 12 août jusqu’au 29 octobre 1870 (1872); Episodes de la guerre de 1870 et le blocus de Metz (1873).
Lit.: Niox, L’expédition du Mexique (1874); E. Picard, La guerre en Lorraine (2 vols) 1911; Von Hannacken, Marschall B. und die Kapitulation von Metz (1872); Hérisson, La légende de Metz (1888).
