Pensionaris noemde men in de dagen van de Republiek der Vereenigde Nederlanden een ambtenaar, die in de groote steden de overheid terzijde stond met zijn raad. De Staten van Holland hadden in die dagen een raadpensionaris, wiens gewigtige betrekking aan den titularis grooten invloed verleende. De raadpensionaris van Holland was altijdblijvend gedeputeerde in de vergadering van de Staten-Generaal, alsmede in den Raad van State en in de vergadering der Staten van Holland. In laatstgemelde had hij zitting naast de gedeputeerden van den adel of van de ridderschap.
Hij had er geene stem, maar stelde de zaken voor, waarover men zou beraadslagen, verzamelde de stemmen, herhaalde kortelijk de uitgebragte gevoelens en bepaalde den uitslag. Hij opende alle brieven en geschriften, aan den Staat gerigt, onderhandelde met binnen- en buitenlandsche ministers over Openbare Zaken van het gemeenebest, moest acht geven op den toestand der geldmiddelen en zorgen voor het nakomen der ordonnanciën. Ook moest hij de vergadering der Ridderschap in Holland bijwonen en in naam van deze voorstellen doen aan de Staten. Hij werd voor den tijd van 5 jaren aangesteld, doch kon telkens weder voor 5 jaren benoemd worden. Tot die betrekking werden gewoonlijk de uitstekendste mannen geroepen, zooals Oldenbarneveldt, Johan de Witt, Heinsius enz.
