Illuminaten (Verlichten) noemden zich de leden van vier verschillende genootschappen, —tegen het einde der 16de eeuw de Alombrados in Spanje; omstreeks 1654 de Guerinets, eene soort van dweepzieke geestenzieners, in Frankrijk; in de 2de helft der 18de eeuw de Mystieken in België; en sedert 1 Mei 1776 de leden van de orde der Illuminaten, welke in Ingolstadt ontstond en zich over het R. Katholieke gedeelte van Duitschland verspreidde. Inzonderheid aan laatstgemelden geeft men dien naam, hoewel de stichter dezer orde haar aanvankelijk met dien der perfectibilisten bestempelde. Adam Weishaupt (zie aldaar), professor in het kerkelijk regt te Ingolstadt, een uitmuntend mensch en een scherpzinnig denker, gloeijend van menschenliefde, doch schaars met menschenkennis bedeeld, vatte, aangespoord door zijn haat tegen het Jezuïetismus, het denkbeeld op, om in zijn verbond der edelste mannen een heilig legioen van onoverwinnelijke strijders voor wijsheid en deugd te vormen. Dit verbond moest de heerschappij der rede, alsmede de godsdienstige en staatkundige verlichting bevorderen door het kerkgeloof en de eeredienst te vernietigen en eene natuurlijke godsdienst in te voeren, — voorts door republikeinsche denkbeelden te bevestigen en te verspreiden.
Deze orde vond, vooral toen Knigge toetrad en het verbond der Vrijmetselaars hare bedoelingen ondersteunde, zooveel bijval, dat in haren bloeitijd meer dan 2000 ontwikkelde Duitschers tot hare leden behoorden. Hoe edel en belangloos de gezindheden van Weishaupt ook waren, toch verleidde hem de nasporing van de regeling en van het opvoeding stelsel der Jezuïeten-orde tot de gedachte, om dergelijke middelen tot bevordering van het goede aan te wenden, als zij bezigden tot stijving van het kwade. Wel is waar wilde hij geene opvoedingsgestichten voor Illuminaten doen verrijzen, maar ook deze zouden elkander bewaken en bespieden, alsmede elkander de geheimste gedacht- en in de biecht openbaren, zoodat hij daardoor al die geestelijke mishandelingen invoerde, die een walg zijn voor den vrijen mensch. Op die wijze zouden al de draden, waarmede het heilig legioen tot zegen der menschheid bestuurd werd, in ééne hand vereenigd kunnen worden. In dergelijke maatregelen lag de kiem van de ontbinding der orde. vooral ook daar zij tweespalt veroorzaakten tusschen Weishaupt en Knigge. Er begonnen zich stemmen te verheffen tegen het bestaan der vereeniging, en op last van den Keurvorst van Beijeren werd zij den 2den Maart 1785 opgeheven. Weishaupt werd afgezet en verbannen en onderscheidene leden gestreng gestraft, hoewel het niet bleek, dat zij zich aan eenig onregt hadden schuldig gemaakt.
