Brockhaus

betekenis & definitie

Brockhaus (Friedrich Arnold), de stich­ter van de beroemde boekhandel-firma van dien naam te Leipzig, welke zich jegens de Duitsche letterkunde in het algemeen — voor­al ook door de uitgave van het “Conversations-Lexikon” — hoogst verdienstelijk heeft ge­maakt, werd geboren de 4den Mei 1772 in de toenmaals vrije rijksstad Dortmund. Hij bezocht aldaar het gymnasium en werd vervolgens te Düsseldorf tot koopman opgeleid. Na zijn te­rugkeer voerde echter de zucht naar kennis hem naar Leipzig, waar hij zich met ijver toelegde op het aanleeren der nieuwere talen.

In 1795 stichtte hjj te Dortmund met eenige bloedverwanten een manufactuurwinkel, die in 1801 naar Arnhem en in 1802 naar Amsterdam verplaatst werd. Hier nam hij de zaak geheel voor zijne rekening, maar liet ze varen in 1804. Daar hij grooten lust had in den boek­handel, opende hij aldaar den 15den October 1805 met den boekdrukker J. G. Rohloff een Duitschen boekwinkel onder de firma “Rohloff en Comp.”, en die zaak werd, nadat de com­pagnieschap ontbonden was, door hem in een “Kunst- und Industrie-Comptoir” herschapen. Een tijdschrift in de Nederduitsche taal, “De Ster” genaamd, en het hierop volgend “Amsterdamsch avond-journaal”, beide door hem uitgegeven, bestonden slechts korten tijd. Over het geheel was hij toen niet gelukkig in zijn bedrijf, zoodat hij in 1810 naar Duitschland terugkeerde, waar hij zijn boekhandel in 1811 naar Altenburg verplaat­ste en den 15den Januarij de vroegere firma in die van “F. A. Brockhaus” veranderde. Reeds in 1808 had hij het eigendomsregt van het in 1796 aangevangen “Conversations-Lexikon” aangekocht en de eerste uitgave in 1809 en 1810 met een tweetal supplement-deelen voltooid.

In 1812 redigeerde hij zelf eene tweede, veel vermeerderde uitgave, zoodat hij als de grondlegger van dat woordenboek mag beschouwd worden. Voorts deed hij slechts weinige dagen vóór den slag bij Leipzig een staatkundig tijdschrift, “Deutsche Blatter” ge­naamd , in het licht verschijnen, dat met groo­ten bijval werd begroet. Zijne zaak breidde zich sedert meer en meer uit, zoodat hij haar in 1817 naar Leipzig overbragt, waar hij er in 1818 eene boekdrukkerij mede verbond. Nu kwam bij hem eene reeks van belangrijke werken van de pers, en Brockhaus zelf was onvermoeid bezig, om zich den naam van een wetenschappelijk en onbekrompen boekhandelaar waardig te maken. Toch werd hij van verschillende zij­den aangevallen, miskend en zelfs door de regering in zijn bedrijf belemmerd. Dit alles verbitterde hem het leven, en hij overleed op den 20sten Augustus 1823.

Na zijn overlijden werd de zaak voortge­zet door zijne oudste zonen, gesteund door Karl Ferdinand Bochmann (geboren te Thurm in 1788 , overleden te Leipzig in 1852), en in 1829 door de beide eerstgenoemden aan­vaard. De oudste, Friedrich Brockhaus, ge­boren te Dortmund den 23sten September 1800, wijdde zich bij Vieweg te Brunswijk aan de boekdrukkunst, en de tweede, Heinrich Brock­haus, geboren te Amsterdam den 4den Februarij 1804, leerde den boekhandel in het ouderlijk huis. Deze was in 1842—1848 ver­tegenwoordiger van de stad Leipzig in de Saksische Tweede Kamer, en in 1858 werd hij, terwijl hij zich op reis bevond naar het Oosten, door de Universiteit te Jena eershalve tot doctor in de wijsbegeerte bevorderd.

Onder het bestuur dier twee broeders breidde de firma zich aanmerkelijk uit. In 1832 bragten zij de firma “Gleditsch” door aankoop bij de hunne; voorts verbeterden zij de boek­drukkerij door de toepassing der nieuwste uitvindingen, en voegden daarbij eene groote boekbinderij (1842). Het “Conversations-Lexikon” was inmiddels bij herhaling uitgegeven en gevolgd door een “Conversations-Lexikon der neuesten Zeit und Literatur (1832—1834, 4 dln)”, door een “Conversations-Lexikon der Gegenwart (1838—1841, 4 dln)”, door het tijdschrift “Die Gegenwart (1848—1856)”, en door een “Systematische Bilder-Atlas zum Conversations-Lexikon (1844—1857)”, waar­voor eene inrigting verrees, waar teekenaars en graveurs bezig waren, benevens eene voor plaatdruk. Voorts werd er de “Algemeine Encyklopaedie von Ersch und Gruber” voortge­zet, en onderscheidene belangrijke bladen, tijdschriften enz. zagen er het licht.

Den 1lsten Januarij 1850 ging de geheele zaak over op den jongste der beide broeders, die haar vermeerderde met eene steendruk­kerij. Nadat in 1855 de 10de uitgave van het “Conversations-Lexikon” verschenen was, vierde de firma in 1856 het halve eeuwfeest van haar bestaan. In hetzelfde jaar gaf zij eene derde uitgave van het “Staats-Lexikon” van Rotteck en Welcker, in 1860 een “Illustrirtes Haus- und Familien-Lexikon”, in 1864 tot 1868 eene 11de uitgave van het “Conversa- tions-Lexikon, welke sedert 1871 met een “Sup­plement” wordt aangevuld enz. Voorts doet zij sedert 1857 het belangrijk tijdschrift “Unsere Zeit” in het licht verschijnen, dat zich na 1864, onder de redactie van Rudolf Goltschall, met de beste tijdschriften van Europa kan meten. In den catalogus der firma van 1863 telde men reeds ongeveer 2400 verschil­lende werken.

Heinrich Brockhaus wordt bijgestaan door zijne beide zonen Heinrich Eduard Brock­haus (geboren te Leipzig den 7den Augustus 1829) en Heinrich Rudolf Brockhaus (gebo­ren te Leipzig den 16den Julij 1838). De eerste is na het bezoeken van onderscheidene uni­versiteiten in 1850 gepromoveerd te Leipzig tot doctor in de Wijsbegeerte en sedert 1 Julij 1854 deelhebber in de zaak; de laatste is zulks sedert 1 Julij 1863, nadat hij den boek­handel en de boekdrukkerij te Weenen, Parijs en Londen heeft bestudeerd. In 1864 bevatte de firma in een zestal kapitale gebouwen de volgende zaken: een gewonen boekhandel in eigen werken, een Duitschen en buitenlandschen commissie-handel, een antiquarischen handel, eene boekdrukkerij met 16 door stoom gedrevene snelpersen, 16 handpersen, 3 sa­tineer- en 6 gladpersen, eene lettergieterij, eene stereotypen-gieterij, eene inrigting voor galvano-plastiek, eene inrigting voor het ver­vaardigen van gravures, eene plaatdrukkerij met 13 persen, eene steendrukkerij met 5 persen, eene inrigting voor het vervaardigen van houtgravures, eene mechanische werk­plaats en eene boekbinderij. In 1864 waren er meer dan 450 personen werkzaam, en in datzelfde jaar heeft de firma ook een boek­handel te Weenen opgerigt.

Voorts vermelden wij hier Hermann Brock­haus, den derden zoon van den stichter der firma. Hjj werd geboren te Amsterdam den 28sten Januarij 1806, studeerde te Leipzig, Göttingen en Bonn in de Oostersche talen en legde zich vooral toe op de Indische letterkunde. Hiertoe vertoefde hij geruimen tijd te Kopenhagen, Parijs, Londen en Oxford, en werd in 1839 benoemd tot buitengewoon hoogleeraar aan de Universiteit te Jena. In 1841 verwisselde hij deze met die te Leipzig en werd er in 1848 gewoon hoogleeraar in de Oud-Indische taal- en letterkunde. Hij bezorg­de de uitgave der eerste vijf boeken der groote verzameling van sproken van Somadeva “Kathâ sarit sâgara” met eene Duitsche vertaling (1849; van het tooneelspel “Prabodha candrodaya (1845)”, van Nachsjebi’s Perzische be­werking der “Zeven wijze meesters (1848)”, van den “Vendidad Sade (1850)” enz., en hij is sedert 1856 belast met de redactie der “Allgemeine Encyklopädie” van Ersch en Om­ber. — Zijn oudste zoon, Friedrich Clemens, geboren te Dresden den 14den February 1837 studeerde in de theologie, is geplaatst aan de Pieterskerk te Leipzig en schreef “Gregor von Heimburg (1861)”, en een jonger zoon Friedrich Amold, geboren te Dresden den 20sten September 1838, studeerde te Heidelberg en te Leipzig in de regten en vestigde zich in 1863 als privaat-docent te Jena.