De leer dat op geestelijk gebied alles plaatsvindt als een functie van stoffelijke processen, zonder dat aan de geestelijke verschijnselen een afzonderlijk en zelfstandig bestaan wordt toegekend. De psychologie wordt daarmede herleid tot een soort van hersenphysiologie, waarbij de materieele voorvallen in het centrale zenuwstelsel van chemischphysischen aard het noodwendig substraat vormen van alle psychisch gebeuren, terwijl het bewustzijn slechts optreedt als een epiphaenomenon of nevenprodukt.
Reeds in de Oudheid werd het materialisme geleerd door Lucretius; later in de 18de eeuw door Holbach en in onze dagen door Büchner. Als werkhypothese bij natuurwetenschappelijk onderzoek kan het goede diensten bewijzen, maar tegen de kritiek van de leer van het kenvermogen is het niet bestand en het is daarop dat het schipbreuk lijdt. Want het houdt geen rekening met de ondempbare klove tusschen de beide heterogene grootheden physis en psyche, die nimmer in elkander vermogen over te gaan. Evenmin met het feit dat niet het physische, maar integendeel het psychische het primair bestanddeel is in al onze kennis en dat eerst daaruit het physische secundair wordt afgeleid. Zie psychomonisme.
Van het materialisme als wijsgeerige school is wèl te onderscheiden het ethisch of praktisch materialisme, dat het doel van ’s menschen streven legt in de verwerving van stoffelijke goederen en zinnelijke genietingen. Wèl kunnen beide vormen van materialisme samen gepaard gaan, maar nimmer mogen zij vereenzelvigd worden, gelijk dat toch zoo menigmaal geschiedde als een onedele en goedkoope strijdmethode. Theoretische materialisten kenmerken zich veelal door een voorbeeldig zedelijk leven, evenals omgekeerd godsdienstig en kerkelijk gezinden menigmaal verre van uitmunten in moreelen levenswandel.
In zijn huidige beteekenis werd het woord „materialisme” het eerst gebruikt in Engeland, terwijl men voorheen voor het er door aangeduid begrip de uitdrukking „Epicurisme” bezigde, op de wijze als men het skepticisme eertijds met den naam Pyrrhonisme betitelde.
