Onder een kolonie of volkplanting verstaat men de nederzetting van een groep mensen in een vreemde, schaars of niet bevolkte landstreek, die den politieken band met het moederland blijven erkennen.
De reden, die tot deze kolonisatie den stoot geeft, is van beslissenden invloed op het karakter van de kolonie. In grote trekken gezien, zijn er twee redenen.
1°. Een bepaalde groep voelt zich in zijn eigen land om economische, politieke of godsdienstige redenen bedreigd en zoekt in den vreemde een nieuw bestaan. De band met het moederland behoeft in dit geval niet sterk te zijn en kan zelfs op den duur ontbreken.
2°. Een staat, stad of groep stuurt een aantal in haar dienst staande personen naar een vreemde landstreek met de bedoeling hen zich daar te laten vestigen, om b.v. den handel van hun opdrachtgever te bevorderen. Ik denk bij dit laatste b.v. aan de kolonisatie door de Verenigde Oost-Indische Compagnie in Indië. In dit geval zal de band met het moederland juist zeer sterk zijn. Bij dezen laatsten vorm van kolonisatie komen toch nog vaak weer grote verschillen voor, die afhangen van land, klimaat, bevolking en voortbrengselen der nieuwe kolonie. In Nieuw-Nederland, de streek rondom New-York (Nieuw-Amsterdam) b.v. vestigden de kolonisten zich voor goed, verbouwden er zelf producten en waren bemiddelaars voor den handel in huiden met de Indianen.
In Nederlands Oost-Indië waren de kolonisten de bemiddelaars tussen de Compagnie en de inlanders. Het klimaat verhinderde, dat ze er zich langdurig vestigden.
Oorspronkelijk waren de kolonies geheel afhankelijk van het moederland, en werden ze vaak uitsluitend als winstobject beschouwd. In de 19de eeuw is daar verandering in gekomen. De koloniën met blanke bewoners hebben het eerst meer zelfstandigheid gekregen, later ook die koloniën, die een ontwikkelde inheemse bevolking hadden.
Een mogendheid, die koloniën heeft, een koloniale mogendheid dus, heeft bijna steeds veel voordelen van dat bezit. Vaak komen uit de koloniën de grondstoffen voor de industrie van het moederland en zijn zij omgekeerd weer een afzetgebied voor de industrieproducten van het moederland. Toch kosten het bestuur en de verdediging van een kolonie vaak veel overleg, inzicht, tact en... geld. Lang niet elk volk bezit daarvoor de bekwaamheden. Spanje en Portugal zijn er b.v. ten enenmale in te kort geschoten, terwijl Engeland en Nederland zich hebben kunnen handhaven en vooral ons land een eerste plaats inneemt onder de koloniale mogendheden, terwijl ons koloniaal beleid en onze koloniale bestuursvorm de bewondering en soms ook wel den naijver van velen verwekten.
Overigens wordt het woord kolonie ook wel gebruikt voor een grote hoeveelheid dieren, en dan meest vogels, die te zamen huizen en nestelen. Zo spreekt men van de kolonie aalscholvers bij Lekkerkerk. Ook de uitdrukking een kolonie bijen wordt gebruikt.
