POLEN. Ook zonder verboden te zijn, heeft de V.: M.: hier nooit regt gebloeid. Wel is waar, er hebben zich van tijd tot tijd verschillende Z2 Z2 gevormd, maar de aanhoudend hier heerschende gisting liet ze nooit lang bestaan. Gelijktijdig met de grondlegging der eerste Loges in Zweden, had de Vrijmetselarij zich ook eenen weg naar Polen gebaand; doch reeds in den jare 1739 werd van alle kansels, op bevel van den Koning AUGUST II, de banvloek van CLEMENS XII afgekondigd. Ofschoon de Loges hierop ook gesloten werden, geschiedde dit echter voor korten tijd; want reeds in 1742 ontstond weder eene nieuwe Loge te Wisniewitz, in Volhynië; in 1747 eene andere te Lemberg, en in 1749 de Loge de goede Herder, te Warschau, waarop later eene in hetzelfde Oosten volgde (van de Observantia Stricta), onder den naam van de drie Broeders, welke zich op den St.
Jans-dag 1769 tot Groote Loge verklaarde. Zij gaf aan den Br.: BERNHARDI een patent tot oprigting eener Loge in Hongarije, en stichtte later twee D.: D.: te Warschau, waarvan de eene in het Fransch en de andere in het Duitsch arbeidde. Zij gaf van hare vestiging kennis aan de Gr.: L.: van Engeland, die haar door Br.: DE VIGNOLES te 's Gravenhage, Eng.: Prov.: Gr.: M.: voor de vreemde Loges, en gedeputeerde van den G.: M.:, Hertog DE BEAUFORT, antwoordde, waarbij MOSZYNSKI door de Groote Loge van Londen tot Grootmeester werd benoemd en erkend. Deze Groote Loge verhief zich zeer in den loop van dat jaar, en konstitueerde een groot aantal nieuwe Loge (in 1790 waren er 70 Loges) in het koningrijk. Al deze en nog andere opgerigte Loges hadden nogtans geheel verschillende systemen en opperhoofden, waardoor botsing ontstond. Toen nu in (1779) de Graaf IGNATIUS POTOCKI het bestuur der Gr.: L.: in handen kreeg, legde hij er zich ijverig op toe, dit nadeel uit den weg te ruimen, en trachtte nadere verbindtenissen aan te knoopen met de GG.: LL.: van Berlijn en Petersburg.
Eene cirkulaire der Gr.: L.: van Engeland, juist op denzelfden tijd aan alle Loges op het vasteland medegedeeld, door de Gr .: L.: Royal York, te Berlijn, bevatte de uitnoodiging tot het vormen van een algemeen Ma9D verbond, waarbij eene koncept-verbindtenis was gevoegd. Dit konkordaat werd door POTOCKIS bemoeijingen, in April 1780, door de Loges van Polen en Lithanen geteekend. Ten einde een dergelijk konkordaat met Frankrijk en de Nederlanden te sluiten, en ook met die GG.: LL.: van Pruissen, welke niet tot het Brunswijksche stelsel behoorden, werd de Baron VAN HEYKING, Keizerlijk Russiesch Majoor, en koninklijk Poolsch Kamerheer afgezonden. Dit doel werd echter niet bereikt, door toedoen van de Loges der Strikte Observantie. In hetzelfde jaar ontving men voor de Loge Katharina en de Noordster, thans als Groote Loge arbeidende, als zoodanig eene Konstitutie, voor geheel Polen en Lithauen, van de Gr L van Engeland, geteekend door den G M Hertog VAN MONTAGU, Graaf van Manchester. In 1781 de Graaf HULSEN (dien men als Gr M had moeten kiezen, omdat de Konstitutie op zijnen naam stond), vervangen zijnde door den helderzienden en ijverigen Graaf POTOCKI, veranderden de zaken van aanzien De Loges vereenigden zich onderling, en de twistzoekende, zoogenaamde Schotsche Gr Loge en de tot haar behoorende werkplaatsen hielden op te arbeiden.
Deze vereeniging werd dadelijk bekend gemaakt aan de GG LL van Frankrijk, Holland en Royal York, te Berlijn. De ontworpen statuten stemden volmaakt overeen met ANDERSONS Konstitutieboek. De Groote Loge, die in 1784 de Loge de Dageraad van Carogod te Konstantinopel had gevestigd, leed door het vertrek van Graaf IGNATIUS POTOCKI veel, en herstelde zich niet, voor dat Graaf FELIX POTOCKI Gr M was. In hetzelfde jaar (1785) hadden de Poolsche Loges twee afgevaardigden (Baron VAN HEYKING en THOUX DE SALVERTE), gezonden naar de Parijsche zamenkomst der Pilaleten. Buiten de gewone V.: M.: Loges waren er, in strijd met de Engelsche Konstitutie, ook Adoptie-Loges werkzaam. Toen nu in het jaar 1792 het lot van Polen zeer treurig werd, verkoelde ook door de tijdsomstandigheden de ijver der Polen, voor de Vrijmetselarij, en toen in 1794 de werkelijke verdeeling van Polen volgde, hield het Logeverbond op.
Van toen af verbreidde zich de Vrijmetselarij in Pruissiesch Polen, en werd er, door de Pruissiesche Groote Loge in Berlijn, een belangrijk aantal nieuwe Loges gekonstitueerd. Toen, met de politieke omkeeringen, het voormalige Polen, in 1807, het nieuwe hertogdom Warschau was geworden, vergaderden ook weder de Maçonnieke overheden; vele nieuwe Loges werden door het Groot-Oosten van Parijs gekonstitueerd. In 1809 werd door den ged G M GUTAKOWSKI de Groote Loge van Polen weder geproklameerd, en in 1811 moesten alle Loges tot dit Groot-Oosten behooren, of gesloten zijn. De staatkundige aangelegenheden veroorzaakten nogtans spoedig eene schorsing der werkzaamheden van dit Groot-Oosten; want op den 30sten Januarij 1813 werd door de medeleden besloten, dat alle Loges, zelfs ook de Groote Loge, gesloten moesten worden. Dit besluit werd echter niet algemeen nageleefd. Eerst in Maart 1814 geraakte alles weder aan den gang, en werden (12 Maart) de werkzaamheden geopend met eene Rouw-Loge, over de Polen in den slag van Leipzig gevallen, waarbij men vele helden en Vorsten, onder anderen JOSEPH PONIATOWSKI, verloren had.
De versierde zaal was toen gedurende drie dagen te zien, en het geld bij die gelegenheid voor de armen ingezameld, bedroeg 4000 Poolsche gulden, welke door de kommissie onder al de zieken in de gasthuizen werden verdeeld. In 1818 bloeiden onder het Grootmeesterschap van STANISLAUS KOSTA, Graaf POTOCKI, onder het Groot-Oosten van Polen 40 Loges, maar, helaas! voor korten tijd; want drie jaren later, op den 12den Augustus 1821, werd de V.: M.: door Keizer ALEXANDER, en het daarop gevolgde besluit van den Stadhouder te Warschau (van 6 Nov. 1821) geheel verboden. Met droefheid sloten de VV.: MM.: hunne werkplaatsen.De Strikte Observantie is, als gezegd, ook tot Polen doorgedrongen, ja zelfs in 1760 stichtte de koninklijk Poolsche Overste, JEAN DE TOUX DE SALVERTE, in Warschau, onder Ma9D vormen, eene akademie der geheimen, gelijk de Napolitaan JOH. BAPTISTA PORTA (zie dat Art.), in het begin der zestiende eeuw, te Rome eene Akademie der Ouden, of eene Akademie der Geheimen had opgerigt; in welke akademieën, Kabbalistiek en Alchemie het hoofddoel was. Het wilde CAGLIOSTRO daar te lande, en wel te Warschau, echter niet gelukken, eene Loge, onder Egyptiesche gebruiken op te rigten; want daar er door zijne chemiesche en magiesche proeven niets stelligs tot stand kwam, liet hij zijne onderneming varen, en vertrok in 1780. In 1784 werd er het zoogenaamd gerectifieerd stelsel ingevoerd, doorBrD GLAYRE, Minister van Koning STANISLAUS, en later G M Prov. in het Fransche gedeelte van Zwitserland. Ook de gewijzigde Zweedsche Vrijm vond, door middel van eene Loge, door de Groote Lands-Loge van Duitschlandte Berlijn gegrond, eenen tijd lang ingang; maar de oprigting van Polens Groote Loge deed ook deze ten ondergaan, en tegenwoordig bevinden zich alleen in de onder Pruissens heerschappij staande deelen van Polen dergelijke Loges. De hoofdoorzaak van het opheffen der Orde in Polen is, dat er zich staatkundige vereenigingen hadden gevestigd, die, hetzij om hare leden beter te kunnen kiezen, of om zich beter schuil te houden, zich onder het masker der V.: M.: hadden verborgen: die vereenigingen waren onder anderen:
De ware Polen, in 1814 gesticht door Generaal DABROWSKI; men sloot rang noch stand uit; bij voorkeur liet men Officieren en ambtenaren toe.
De Kossinieri (deMaaijers, of Zeissenmannen), ter herinnering van de krijgslieden, welke bij de revolutie van 1794 met zeissens waren gewapend. Deze vereeniging is in 1818 gesticht door SJEZANIECKI, gewezen Officier en den Generaal UMINSKI. Deze vereeniging werd uitgebreid en ten deele vervangen door het Vaderlandsch Genootschap, in 1821 gesticht door de Oversten KOZAKOWSKI en PRADZYNSKI, Kolonel OBORSKI, enz. In 1819 was reeds door THOMAS ZAN, een Lithauer, eene andere maatschappij gesticht, onder den naam van Promienisty (de stralende Broeders). Genoodzaakt zijnde die vereeniging op te heffen, vereenigden de leden zich tot eene andere maatschappij, die den naam voerde van de Philareten, terwijl de meest vertrouwden zich vereenigden als hoofdbestuur, onder den naam van Philomaten.
