1) Russisch-poolsch gouvernement, 17.520 km.2 groot, in 1897: 1.933.689 inwoners.
2) W., poolsch Warszawa, hoofdstad van het gouvernement van dien naam, vroeger van het koninkrijk Polen, de derde stad van het russische rijk, ligt links aan de Weichsel en telde in 1897, met de voorstad Praga op den rechteroever, 638.208 inw. (voor de helft kath., ⅓ joden). W. bestaat uit de eigenlijke stad, die zich weer splitst in de oude en nieuwe stad, en in verscheiden voorsteden, w.o. de Krakauer voorstad en de Nieuwe Wereld de schoonste gedeelten der aloude residentie zijn. Op het groote veld bij het dorp Wola had de keus der koningen van Polen plaats.
W. vertoonde weleer een treffend beeld van den toestand des lands: groote rijkdom en de bitterste armoede, prachtige paleizen naast de ellendigste hutten, weelde en verkwisting en daarnevens ongelooflijke onreinheid. Dit alles is in de jongste tijden aanmerkelijk veranderd; er zijn vele fraaie nieuwe gebouwen opgericht en de straten zijn goed geplaveid en verlicht. Alleen in de oudere stadsgedeelten zijn nog nauwe, donkere en bij uitstek vuile straten; de stroo- en plankendaken verdwijnen meer en meer. Onder de aanzienlijke gebouwen vindt men hier: de domkerk van St. Jan (13de eeuw); de heilige kruiskerk, een van de schoonste der stad; het voormalige koninklijke slot, op een hoogte bijna in het middelpunt der stad, met uitgestrekte tuinen; het Krasinskische paleis, nu het gouvernementspaleis, een der schoonste gebouwen in W.; het vroeger Radziwilsche paleis, nu de woning van den stadhouder; Marieville, een gebouw, waarin de beurs, het tolkantoor en vele honderden koopmanswinkels; de munt; het tuighuis; het groote militaire hospitaal; het universiteitsgebouw; de academie, voor welke het metalen standbeeld van Copernicus staat, met het opschrift: ,,Zon, sta stil!”; het in 1841 opgerichte gedenkteeken voor het Saksische paleis, ter gedachtenis • van de in 1830 trouw gebleven Polen; vele groote kazernen en meer dan 100 paleizen van poolsche grooten. W. telt meer paleizen dan naar evenredigheid eenige andere stad van Europa, gevolg van de spreekwoordelijk geworden pronkzucht van den poolschen adel. Wie het eenigszins kon doen, bouwde zich in de residentiestad een eigen huis, zoo prachtig als zijn middelen ’t maar toelieten. Verscheidene dezer woningen staan tegenwoordig echter ledig, of ze zijn verbeurd verklaard en tot den openbaren dienst bestemd, of aan Russen ten geschenke gegeven. Aan wetenschappelijke instellingen bezit W. een academie der wetenschappen, een rabijnenschool, een sterrentoren, een botanischen tuin en vele vereenigingen voor wetenschappen, kunsten, landbouw, natuurkunde enz. De in 1816 gestichte universiteit werd in 1832 weer opgeheven, doch later in eere hersteld. De groote openbare Zaluskische bibliotheek en vele andere kunstschatten zijn ten tijde der deeling van Polen naar Petersburg overgebracht. W. is het vereenigingspunt van een vijftal spoorwegen. Vooral de wolhandel is er belangrijk; van bijzonder gewicht is hiervoor de markt van St. Jan; bovendien worden er twee missen gehouden. Onder de fabrieken zijn er zeer beroemde voor lakens, tapijten, wollen stoffen, leerwaren, machinerieën, tabak, bier, spiritualiën, artikels van nieuw zilver, meubels enz.
W., dat sedert 1224 in oorkonden vermeld wordt, werd omstr. 1550 de residentie van koning Sigismond II August. De stad leed buitengewoon in den Noordschen oorlog; 1764 —74 en opnieuw 1793 werd zij door de Russen bezet; tijdens den opstand van 17 en 18 April 1794 werd de rass. bezetting vermoord; van 9 Juli tot 6 Sept. 1794 werd de stad tevergeefs door de Pruisen belegerd, doch gaf zich 5 Nov. aan de Russen over. Door de derde verdeeling van Polen werd W. pruisisch en bleef het tot 1806, toen het door de Franschen werd bezet; 1807 werd het de hoofdstad van het groothertogdom Warschau; 8 Fehr. 1813 namen de Russen de stad in bezit. De poolsche revolutie begon met den opstand van W. op 29 Nov. 1830 en eindigde met de overgave der stad 8 Sept. 1831.
