Vergiftleer, de studie der vergiften (zie ald.). Al naar gelang van het standpunt van den schrijver wordt in verschillende leerboeken der toxicologie behandeld, hetzij de werkingswijze der vergiften, hetzij hunne natuurlijke historie, herkomst, samenstelling enz., hetzij de methoden om de vergiften op te sporen, in het bijzonder ten behoeve van de justitie.
In den eerstgenoemden zin wordt het vak ook wel beschouwd als een onderdeel der pharmacodynamie, in de laatstbedoelde beteekenis omvat het tevens al de andere onderzoekingsmethoden waarmede de pharmaceut, de chemicus, of de botanicus der justitie van dienst kan zijn, al betreft het niet uitsluitend onderzoek van vergiftigingen. In dien zin heet het vak ook wel gerechtelijke scheikunde, al zijn de hier gebruikelijke methoden niet uitsluitend van scheikundigen aard; mikroskopisch onderzoek vormt een der belangrijkste onderdeelen ervan. Een scherpe scheiding is trouwens niet steeds mogelijk; het scheikundig onderzoek eener vergiftiging ten behoeve der justitie verlangt vaak eene ondersteuning door het physiologisch experiment, en omgekeerd is de studie der werking van vergiften niet denkbaar zonder de kennis hunner scheikundige eigenschappen. Onze wet op het hooger onderwijs echter bedoelt het woord toxicologie in hoofdzaak in den zin van gerechtelijke scheikunde als boven omschreven, en brengt het vak daarom bij de faculteit van wis- en natuurkunde, waar het speciaal een onderdeel vormt van de studie der pharmaceuten.In de toxicologie wordt behandeld de omstandigheden waaronder een stof als vergift kan optreden, hetgeen afhangt van hoeveelheid, wijze van toediening, wijze van opneming door het lichaam: van uit het darmkanaal, van. uit de longen bij inademing, van uit de huid bij inspuiting enz. Verder de wijze waarop het lichaam zich tegenover een vergift verdedigt, bijv. door het te verwijderen (braking, diarrhee) of door het vast ta leggen in bepaalde organen, niet name de lever, of door het om te zetten in onschadelijke of minder schadelijke verbindingen, of door er aan te wennen (alcohol, nicotine). Dan de verschijnselen der vergiftiging, waarbij te onderscheiden valt de acute vergiftiging en de chronische, met voortdurend toegediende, kleine hoeveelheden. De eerste zijn te wachten bij vergiftigingen met misdadig doel, of door vergissing; de laatste, de slepende vormen, bij industrieele vergiftigingen, bijv. bij arbeiders in loodwitfabrieken of bij de fabricatie van phosphorlucifers. Bij het onderzoek naar vergift, met name in gerechtelijke gevallen, is steeds in het oog te houden dat het gewoonlijk betreft zeer kleine hoeveelheden stof, die moeten worden opgespoord onder ongunstige omstandigheden, naast groote hoeveelheden andere organische stoffen, vaak reeds in rotting verkeerende, terwijl bovendien het materiaal, als het eenmaal aan het onderzoek is opgeofferd, niet opnieuw kan verstrekt worden. De gang van de analyse houdt hiermede rekening en tracht zooveel mogelijk uit hetzelfde materiaal eerst die stoffen te isoleeren, die zonder aanwending van chemicaliën, bijv. door destillatie te verkrijgen zijn, daarna die stoffen welke men door eenvoudige oplosmiddelen, bijv. aether, benzol, chloroform enz., kan afzonderen, terwijl eerst als deze middelen zijn aangewend, tot meer ingrijpende chemische bewerkingen wordt overgegaan.
Zooveel mogelijk tracht men de resultaten van het onderzoek vast te leggen in een of anderen blijvenden vorm, bijv. het geïsoleerde vergift of een goed herkenbare verbinding daarvan, het zoogenaamde corpus delicti, dat aan den rechter wordt ingeleverd. De uitwerking van de methodiek van de gerechtelijke scheikunde is het werk geweest van tal van verdienstelijke toxicologen, waaronder te noemen zijn Orfila, Taylor, Tardieu, Roussin, Stass, Otto, v. Hasselt, Dregendorff e. a. Sommige namen zijn aan bepaalde methoden gebonden, bijv. het bekende apparaat van Marsh voor de aantooning van arsenicum, dat van Mitscherlich voor de aantooning van phosphorus enz. Enkele vergiftigingsprocessen hebben historische waarde gekregen doordat zij aanleiding gaven tot het uitwerken van speciale methoden, bijv. het proces Bocarmé, dat Stass bracht tot het construeeren van den gang van onderzoek bij de opsporing van alkaloïden, in dit geval van nicotine. Om een denkbeeld te geven van de soort onderwerpen, die behalve de vergiftigingen in de gerechtelijke scheikunde plegen te worden bestudeerd, zij gewezen op het onderzoek van vlekken, bijv. bloedvlekken, van asch, bij verbranding van voorwerpen met een misdaad in verband staande, van allerlei materialen bij poging tot brandstichting, van valsche munten en stempels, van inktsoorten en geschreven schrift, van vuurwapenen, van haren, van den darminhoud van gearresteerden ter identificatie van de bestanddeelen van hun vorigen maaltijd, van geneesmiddelen enz. enz.
