gr., de leer van het heelal, het totale begrip van alles wat van het heelal voor onze zintuigen en ons verstand te kennen valt en waarneembaar is, waarbij tal van tegenstrijdigheden (antinomieën) vallen in acht te nemen of op' te lossen; zij wordt Kosmonomie genoemd in zooverre bij de wereldbeschouwing hoofdzakelijk de wetten onderscheiden worden, die daarbij in aanmerking komen, terwijl het historisch en beschrijvend gedeelte Kosmographie heet. Het gedeelte der Kosmonomie, dat de wetten van de beweging der hemellichamen behandelt, door Laplace als „mécanique céleste” aangeduid, behoort tot de astronomie.
Met den naam Kosmosophie duidt men de nuttelooze poging aan, om met behulp der mystiek of innerlijke beschouwing of ook door de gunst van bovenaardsche machten vermeende uitkomsten te verkrijgen omtrent de kennis van den inwendigen samenhang van het groote heelal, of constellaties in willekeurig verband te brengen met aardsche toestanden, zooals zulks vooral door de Chaldeeërs en Arabieren bij het scheppen van hun astrologische, chiromantische en metoposcopische stelsels geschiedde. Kosmische verhoudingen noemt men de (in meteorologie, geologie enz. herhaaldelijk ingrijpende) verhoudingen der aarde en haar bewoners tot de natuur in haar geheel, tot de algemeene, het heelal beheerschende wetten van zwaartekracht, licht, magnetisme en electriciteit, voorts tot de overige hemellichamen, tot zon, planeten, satellieten, in tegenstelling met de tellurische (de aarde alleen of haar toch op overwegende wijze betreffende) verhoudingen. Kosmische physica is door Joh. Müller (Lehrbuch der hosmischen Physik, 5de dr., Brunswijk 1894) dat gedeelte der physica genoemd, dat op deze verhoudingen betrekking heeft.
