1. of Archangelsk. Het grootste en \neest noordelijke gouvernement van europeesch Rusland, bezuiden de IJszee met de iep landwaarts indringende Witte zee, ten oosten van Finland, ten noorden van Olonez en Wologda; A. heeft met Nova Zembla (Novaja Semlja) en andere eilanden in de IJszee een oppervl. van 858930 km., en een bevolking van 320,000 zielen.
De westelijke hellingen van den Ural, de oostelijke takken van het noorsche bergstelsel, de heuvelrijen van het Laplandsche schiereiland Kola en andere verheffingen van den bodem buiten rekening gelaten, behoort deze geheele landstreek tot de oost-europeésche laagvlakte, zij heeft over het geheel het karakter van het Siberische poolgebied een uitermate rijke besproeijng; de voornaamste rivieren zijn: de Petschora, de Mesen, de Dwina en de Onega; het westelijk deel is rijk aan grootere en kleinere meren. De bodem bevat goud, zilver, lood, kopererts, naphta, enz.; de onlginning en het mijnwezen staan echter nog op zeer lage trap. In het zuiden vindt men uitgestrekte wouden; naar het noorden gaat het hooge geboomte geleidelijk in struikgewas over. Ontzaggelijke uitgestrektheden lands liggen nog volkomen braak, hoogstens 1000 km2, grond wordt bebouwd; ongeveer 2000 km2, weigrond wordt voor veeteelt benut. Het klimaat is zeer ruw; de gemiddelde jaartemperatuur is 0.37° C.; de winter duurt 8 maanden en is zoo streng, dat zelfs de zee bevriest; de korte zomer is warm en meestal zeer vochtig; de kortste dag duurt (in de hoofdstad) 3 uren 12 min. De bewoners, Lappen, Samojeden, Russen, houden zich bezig met vischvangst en met jacht op land- en waterpelsdieren en op de vogels die aan de oevers der meren broeden.
Het voor de jacht meest belangrijke dier is de in getal snel verminderende poolvos; door het rusteloosjachtmaken van een geheele bevolking, zij deze ook uiterst dun gezaaid, zijn vele diersoorten die vroeger hier in massa werden gevonden, zeer zeldzaam geworden, als de gewone vos, de aas- of gewone beer, de ijsbeer, het hermelijn, de boommarter, de veelvraat, de vischotter, eekhoorns, hazen enz. De wolf komt nog veelvuldig voor. Aan de Murmansche kust worden menigten robben en walrussen gevangen. Behalve jacht en visscherij : scheepsbouw, teer-, kalk- en leerfabrieken, landbouw (in het zuiden,) veeteelt hier en daar in de districten Archangel, Pinega, Mesen en Cholmogory; de industrie is van weinig beteekenis. De hoofdstad is Archangel; het gouvernement is verdeeld in 8 districten: Archangel, Kern, Kola, Mesen, Onega, Pinega, Cholmogory en Schenkursk.2. (russisch Archangelsk.) Hoofdstad van het gelijknamige gouvernement en district (30471 km'2., 51000 inw.,) aan den rechteroever der Dwina, 40 km. boven hare monding; het is de belangrijkste handels- en havenplaats aan Rusland’s noordkust, zetel van een gouverneur, van een Russischen bisschop, van eene admiraliteit; 18.000 inw.; er zijn een seminarie, een gymnasium, een kweekschool voor de zeevaart, een krankzinnigengesticht, een hospitaal, scheepswerven. De huizen zijn meest van hout. Van 1 Sept. tót 1 Oct. elk jaar de beroemde margaritijnsche jaarmarkt. Reeds omstreeks de 10de eeuw hadden de Noormannen in de streken van het huidige A. handelsstations; Iwan II vergunde den Engelschen, die op het midden der 16de eeuw naar een noordoostelijke doorvaart zochten, hier een factorie te vestigen; deze post beheerschte weldra den handel over Moskou naar Perzië en Indië en werd in 1584 met een fort versterkt; rondom dit fort en het overoude klooster van den aartsengel Michael ontstond langzamerhand een stad, die eerst den naam droeg van Archangelskoi-Gorod, (het nieuwe kasteel van den aartsengel Michael,) wat later verkort werd tot Archangelsk. Meer dan een eeuw lang was A. de eenige zeehaven van Rusland. Op het ejnde der 16de eeuw vestigden zich hier vele Nederlanders. Van 1669 tot 1684 liet Alexei Michaelowitsch door tartaarsche gevangenen het reusachtig steenen handelsmagazijn GostinnoiGorod bouwen. Onder Peter den Groote, die Sint-Petersburg boven Archangel vele voorrechten schonk, dreigde de stad in verval te geraken, doch zij verhief zich weer snel, toen in 1764 allerlei drukkende tollen en belastingen werden opgeheven en zij gelijke rechten kreeg als Sint-Petersburg. Zij werd in 1854 en 1855 door de Engelschen geblokkeerd. Zij staat door kanalen met Moskou en Astrakan in verbinding. Zij drijft uitvoerhandel in koren, lijnzaad, vlas, teer, pek, traan, hout en huiden. Veel ongerief hebben de schepen van een zandbank voor de overigens veilige en ruime haven, wier invaart vroeger door de in 1863 opgeheven vesting Nowodwinskaja werd verdedigd.
