benzoë [harssoort]. Deze, voorzover mij bekend is, alleen in het Hoog- en Nederduits gebruikelijke vorm ter aanduiding van de welriekende hars of gom van Styrax Benzoïn (een zeer geacht voortbrengsel van de Indische Archipel, in het bijzonder van Sumatra) is de algemene bij onze hedendaagse schrijvers (bijvoorbeeld Miquel, Sumatra, p. 72; De Sturler, Handboek voor den landbouw, p. 997; Van Dale). Vroeger schreef men benjuin (Baldaeus, Malabar en Choromandel, p. 13) en gewoonlijk benzoïn (Valentijn, ‘Sumatra’, p. 2; Eschelskroon, Beschrijving van Sumatra, p. 64; ook nog Ritter, Indische herinneringen (1843), p. 265). Radermacher, Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap, deel III, p. 44, schrijft benzuin. In de Historische Beschrijving der Reizen, deel XXI, p. 37, leest men benjoïn, de gewone Franse vorm die uit de oorspronkelijke tekst in de vertaling zal zijn overgegaan. In het Engels zegt men benzoin of benjamin, het laatste vooral in Indië gebruikelijk en ontstaan uit de zucht om vreemde woorden naar bekende klanken te verknoeien. De Italiaanse vormen zijn belzuino en belguino, de Spaanse benjui en menjui. De Portugese schrijvers eindelijk, die het woord misschien wel het eerst gebruikt hebben, gaven het de vormen benjoïm, beijoim of beijuim.
Onder deze menigvuldige vormen is het moeilijk te bepalen welke de zuiverste is, waardoor ook de nasporing van de oorsprong wordt bemoeilijkt. De vormen in de inlandse talen van de Archipel zijn niet minder menigvuldig, maar wijzen toch ook op een gemeenschappelijke oorsprong. Daar de echte benzoë vooral in de Bataklanden op Sumatra thuis is, mag de Batakse vorm kemèndjen (Daïrisch hamindjon) wel het meest als de oorspronkelijke in aanmerking komen. ‘Dit kemèndjen,’ schreef mij de heer Van der Tuuk, ‘is in ’t Menangkabausch in ’t noordelijk dialect koemòjon, in ’t zuidelijk koemajan, voorts in ’t gewoon Maleisch kemènjan en in ’t Javaansch en Bataviaasch-Maleisch menjan geworden.’
Ofschoon bèijoin (in ’t Portugees de meest gebruikte vorm) en kèmendjen zeer ver van elkaar schijnen te staan, vertoont zich een sterke toenadering tussen benjoïn, dat mij de oudste Portugese vorm schijnt te zijn, en menjan. Het eerste kan door gewone letterverwisselingen tot het tweede herleid worden, en men vindt dan ook in het Spaanse menjui de m terug. De mogelijkheid schijnt mij hiermee gegeven om in mendjen de grondvorm van al de verschillende vormen te vinden.
Intussen heeft men ook een afleiding van het woord uit het Arabisch voorgesteld, die niet van waarschijnlijkheid is ontbloot. Wij danken haar aan Valentijn, ‘Groot-Java’, p. 67. De Arabische naam van de benzoë is loebân djâwi, dat is Javaanse, of liever, wegens de ruimere betekenis die djawa oudtijds bij de Arabieren had (zie mijn Java, deel II, p. 11-13), Indonesische wierook. Hieruit zou door weglating van de eerste lettergreep en samenvatting in één woord, bândjawi, naar Afrikaanse uitspraak beendjâwi, en door verdere verbastering beenzâwi, benzoïn, benzoë ontstaan zijn. Werkelijk komt de volledige naam loebân djâwi voor bij Ibn Bathoetha, IV, p. 228, ofschoon de Arabieren gewoonlijk of alleen loebân of alleen djâwi gebruiken, zoals Dozy, Glossaire des mots espagnols p. 239, met voorbeelden doet. Ook kan men niet zeggen dat de vorm benzoïn of benzoë in het Portugees onbekend is. Ofschoon hij in de woordenboeken ontbreekt, leest men bij Moraes Silva het daarvan afgeleide bijvoeglijk naamwoord benzoïco.
Deze afleiding uit het Arabisch krijgt, zoals terecht door Van der Tuuk is opgemerkt, daardoor waarschijnlijkheid, dat de Portugezen de namen van oosterse producten doorgaans onmiddellijk van de Arabieren hebben ontvangen. Ik durf echter niet zover te gaan als prof. Dozy, die in zijn aangehaald Glossaire deze verklaring zonder voorbehoud ‘la véritable étymologie de ce mot’ noemt. Indien werkelijk benzoë met de Indonesische namen van deze stof niets te maken heeft, is de klankovereenkomst, die toch ongetwijfeld tussen de Europese en Indonesische namen bestaat, een zonderling toeval.
Gepubliceerd op 15-08-2017
benzoë 1
betekenis & definitie