(Fr.: nettoyage alcalin; Du.: alkalische Reinigung; alcalin cleaning), procédé dat bij de oppervlaktebehandeling van metalen wordt uitgevoerd met stoffen die zelf alkaliën zijn zoals natriumhydroxide, of alkalisch reageren zoals natriumcarbonaat (soda), diverse fosfaten, silicaten en zeep.
Uit het gebruik van zeep in het dagelijks leven kan worden afgeleid dat alkalische reinigingsmiddelen vooral dan hun werk goed doen als een mechanische werking aan het werkstukoppervlak plaatsvindt (agitatie) en bovendien dat de werking versneld wordt bij temperatuurverhoging. Alkalische reinigingsmiddelen zijn breedspectrumreinigers, d.w.z. dat een grote verscheidenheid van vet- en vuilsoorten, voor zover deze niet vast aan het oppervlak zijn verankerd, kan worden verwijderd.In de alkalische reinigingsmiddelen heeft loog (natriumhydroxide) vooral een verzepende werking; het tast verzeepbare vetten en oliën aan. Een nadeel is de slechte afspoelbaarheid.
Soda (natriumcarbonaat) is goedkoop, wateronthardend en matig alkalisch, terwijl het de sterke werking van loog buffert; dit is van belang voor sommige ondergronden die niet tegen loog bestand zijn.
Fosfaten zijn matig tot zwak alkalisch en bevorderen vooral de afspoelbaarheid van de reinigingsmiddelen.
Silicaten hebben goede bufferende eigenschappen en ze hebben goede emulgerende en dispergerende eigenschappen waardoor resp. olie-achtige stoffen en vast poedervormig vuil worden verwijderd.
In moderne samenstellingen van alkalische reinigingsmiddelen treft men speciale toevoegingen aan zoals bevochtigers om een beter contact met het metaaloppervlak te krijgen, complexeermiddelen om kleine hoeveelheden oxiden en corrosieprodukten op te lossen en sequestreermiddelen die sommige vuilsoorten ‘inkapselen’.
Bij de verschillende in de praktijk voorkomende uitvoeringsvormen van alkalisch reinigen probeert men steeds zo goed mogelijk aan de twee basisvoorwaarden: agitatie en temperatuurverhoging te voldoen. Alkalische reinigingsmiddelen worden in waterige oplossing gebruikt. De vroeger toegepaste, tamelijk geconcentreerde oplossingen van 100 gram per liter en meer zijn thans op grond van kostenoverwegingen en milieuproblemen vervangen door minder geconcentreerde oplossingen van 5...30 gram per liter. Door betere formuleringen is de reinigende werking daarvan echter beter dan van de klassieke alkalische reinigingsmiddelen.
Bij de praktische uitvoering van alkalisch reinigen tracht men aan de twee basisvoorwaarden agitatie en temperatuurverhoging zo goed mogelijk te voldoen. Bij afkookontvetten waarbij de vloeistof kookt (agitatie) en een hoge temperatuur heeft kan men de voorwerpen eenvoudig in het bad onderdompelen. Toch wordt echt afkookontvetten nog maar weinig toegepast omdat het veel warmte vraagt en een grote waterdampontwikkeling geeft in de werkplaats. Met afkookontvetten worden ook processen bij lagere temperatuur aangeduid (50...70°C) waarvoor de Engelse term soak cleaning beter op zijn plaats is. De voor een goede reinigingsbewerking noodzakelijke agitatie wordt verkregen door doorblazen van lucht (toch weer grote dansontwikkeling), rondpompen en agiteren met behulp van propellers (veel energie nodig), plonzen in zogenaamde dompelspoelmachines en borstelen (alleen geschikt voor halffabrikaten en produkten van zeer eenvoudige vorm). Een andere manier om agitatie aan het oppervlak te krijgen is het opspuiten van de reinigingsvloeistof.
Dit doet men in speciale wasmachines die volgens hetzelfde principe werken als een afwasmachine, maar ook in tunnelwasmachines (vergelijkbaar met de afwasautomaten die men in grote horecabedrijven aantreft). Een tunnelwasmachine waarin de voorwerpen meestal hangend aan een conveyor worden getransporteerd maakt vaak deel uit van een voorbehandelingsstraat voor artikelen die daarna gelakt moeten worden. In deze straat wordt dan gereinigd en gefosfateerd.
Een bijzondere vorm van opspuiten treft men aan bij het stoomreinigen of stoomstraalreinigen. Aan stoom, afkomstig van een bestaand stoomsysteem of van een speciale stoomgenerator wordt vanuit een tank geconcentreerde reinigingsvloeistof toegevoegd. De dosering is gering. Men kan voorspuiten met schone stoom om grote hoeveelheden loszittend vuil te verwijderen en men kan naspuiten met schone stoom om te ‘spoelen’. Vooral bij revisiewerk (motoren, autobussen en dergelijke) is stoomreinigen goed op zijn plaats.
Een bijzondere vorm van alkalisch reinigen is elektrolytisch ontvetten dat wordt toegepast in de galvanotechniek. Hierbij wordt een gelijkstroom door de badvloeistof gevoerd. Het voorwerp kan zowel kathodisch als anodisch geschakeld zijn. Door de gasontwikkeling (zuurstof bij een anodisch geschakeld voorwerp, of tweemaal zoveel waterstof bij een kathodisch geschakeld voorwerp) ontstaat een sterke agitatie aan het oppervlak waardoor een zeer goede reiniging wordt verkregen. Elektrolytische ontvettingsbaden worden meestal gebruikt als nareinigingsbaden, d.w.z. dat men eerst in een afkookontvettingsbad het meeste vuil verwijdert en bij elektrolytisch reinigen de hoogste graad van zuiverheid verkrijgt. Omdat het losgemaakte vet op het vloeistofoppervlak komt drijven zijn elektrolytische ontvettingsbaden veelal uitgevoerd met een sproei-inrichting om het vloeistofoppervlak schoon te houden, zodat bij het uithalen van de voorwerpen geen nieuwe verontreiniging door drijvend vet ontstaat.