Al jaren laait geregeld de discussie op dat het sinterklaasfeest discriminerend is ten opzichte van donkergekleurde Nederlanders. In 1963 pleitte J. Ras, hoofdonderwijzer in Wanroy, reeds voor Sint-Nicolaas met witte ‘diakenen’ in plaats van → Zwarte Pieten. In 1968 is er een ‘Wittepietencampagne’ geweest toen niet zozeer vanuit het oogpunt van discriminatie overigens, maar vooral om de kinderangst in de sinterklaastijd te verminderen.
In 1990 bezocht Sinterklaas de Amerikaanse militairen in Rotterdam die materieel vanuit Duitsland naar het Golfgebied verscheepten. In de ogen van zwarte Amerikaanse soldaten was het gegeven van Zwarte Piet te racistisch; men maakte daarom gebruik van alternatieve Zwarte Pieten.
Op sommige scholen komen met groot succes gekleurde Pieten (rood, blauw, geel) om de schijn van discriminatie te vermijden. Op een andere basisschool, waar men een keer voor rode, blauwe en gele Pieten koos, meldde men dat de kinderen ‘zich een bult schrokken. Het zag er zo eng uit, vonden ze.’ Zoals bij Zwarte Piet beschreven, was hij volgens een theorie van oorsprong geen negerfiguur, maar een donker gemaakte man, misschien te vergelijken met het schrikaanjagende, spookachtige, groezelige vegengezicht van een soldaat in gevechtstenue. Zwarte Piet is een personificatie van de oerbeelden die in deze gewesten al eeuwenlang bekend waren. De meester-knechtverhouding stamt uit de koloniale tijd.
De zwart-witrelatie zoals die nu in het sinterklaasfeest tot uiting komt, is volgens sommigen er een van ongelijkheid in macht en status. Zo kunnen kinderen gaan denken dat ze mensen op basis van huidskleur zouden moeten beoordelen in plaats van bijvoorbeeld op basis van capaciteiten en prestaties. Het idee dat ook zwarten de baas en witten de helpers kunnen zijn als dat zo uitkomt, wordt geblokkeerd. Het is een spiegel van de verhoudingen in de samenleving waarin nog steeds ongelijkwaardigheid heerst op basis van mechanismen van uitsluiting en een vooringenomen houding.
T. van Dijk stelt dat het sinterklaasfeest nog steeds een ritueel is, waarin de meester-slaafverhouding net als de hiërarchische relatie tussen wit en zwart als vanzelfsprekend tot uiting komt. Uit de woede die het bij anderen oproept als je het over de onderliggende rol van Zwarte Piet hebt, kun je opmaken dat velen deze hiërarchie graag zo willen houden, ook al wordt hiermee een grote groep Nederlanders en niet-Nederlanders tekortgedaan.
Zwarte Piet was tot voor kort dommig, had dikke lippen en praatte gebrekkig. Steeds meer wordt dit beeld vervangen door een ‘clown-Piet’ of ‘acrobaten-Piet’, die gewoon met de kinderen praat. Zo kan hij zijn eigen gelijkwaardige positie naast en niet onder Sinterklaas hebben.
Sinterklaas en Zwarte Piet zijn goede vrienden geworden: Piet heeft de goedhartigheid van Sinterklaas overgenomen, Sinterklaas is minder ernstig en jovialer geworden. In een interview met W. Bakker zegt hoofdpiet Erik van Muiswinkel: ‘Ik heb altijd gevonden, maar nu echt ingevoerd, dat een heleboel mensen Piet kunnen worden. Maar als je toevallig niet zwart bent moet je je zwart maken, daarmee word je Piet. [...] Piet is iemand die op wat voor manier dan ook, ofwel van zichzelf ofwel gepoetst, zwart is gemaakt omdat hij nou eenmaal Zwarte Piet wil zijn. Dus je draait het in feite om: je noemt hem geen Zwarte Piet omdat hij zwart is, maar je maakt hem zwart omdat hij Zwarte Piet moet zijn. [...] Het zijn Zwarte Pieten, een heel apart ras, net zoals de hobbits bij Tolkien. En dat zwartepietenvolkje woont bij de Sint en zij regelen zijn zaken.’ Reacties van witten als zij/wij ons aangevallen voelen
-Ontkenning: ‘Sinterklaas is geen racistisch feest.’ Hoe zit het dan met knecht Piet?
-‘Traditie, daar moet je niet aan tornen: ze moeten niet zo zeuren.’ Zwarte Piet was in zijn knechtenrol voor de Hervorming en sinds de 19de eeuw. Daartussen is hij eeuwen weggeweest.
-‘Het is maar mythe, fantasie en je moet ze niet serieus nemen.’ Waarom is deze fantasie dan maar op één manier uitgebeeld en niet te veranderen?
-‘Ze moeten niet zo overdrijven.’ Dit werd indertijd ook gezegd tegen vrouwen die voor gelijkheid opkwamen.
-Bagatelliseren: ‘Oké, Zwarte Piet heeft stereotiepe trekken, maar er zijn toch veel ergere racistische uitingen dan deze?’ Waarom dan niet ‘klein’ beginnen?
-Omkering: niet wij zijn racistisch of intolerant, maar degenen die ons beschuldigen. Veel gekleurde Nederlanders willen het sinterklaasfeest vieren, maar dan wel zonder zich vernederd te voelen.
Hoe kunnen we het sinterklaasfeest behouden zonder (onbedoeld) kwetsende elementen? We willen immers een kinderfeest vieren waarin alle kinderen in alle kleuren in Nederland zich met plezier zullen herkennen.
Alternatieven voor Zwarte Piet zijn:
-Gekleurde Pieten: als Piet clown is, mag hij/zij ook andere kleuren hebben.
-Zwart-witgestreepte Pieten: dit sluit aan bij de vroegere duivelsgedachte.
-Halfzwarte, halfwitte Pieten.
-Alleen Sinterklaas op bezoek: dan kan er geen sprake zijn van hogere en lagere status.
-Alleen Zwarte Piet op bezoek: dan kan er geen sprake zijn van hogere en lagere status.
-In Brussel en in een buurthuis in Gent komt al enkele jaren een Zwarte Sinterklaas en een Witte Piet. De helft van de kinderen merkt het niet, de andere helft stelt vragen. Het antwoord luidt dan: ‘Wij nodigen een Sinterklaas van een Afrikaans land uit. Hij is een collega van de witte en de anderskleurige sinterklazen uit andere landen. Hij wordt niet vaak gevraagd, anders hadden jullie hem al wel eens ontmoet.’ (J. Vandecauter)
In 2007 mocht het cacaoverwerkingsbedrijf ADM in Koog aan de Zaan geen sinterklaasfeest voor de kinderen van medewerkers houden in de kantine. Het moederbedrijf in de Verenigde Staten vreesde een beschuldiging van discriminatie. Dit riep weer andere reacties op: mensen in Nederland die vinden dat Amerikanen zich niet met onze cultuurfeesten moeten bemoeien en zeker niet als ze er wel aan willen verdienen (chocoladeletters!)
→ Sinterklaasviering op school → Zingeving → Zwart Anon., ‘Weg met Zwarte Piet’, 1963; Bakker, 2003; Hassankhan, z.j.; Helder, 1998; Van Renterghem, 1996; Van Staten, 2007.
