Sint-Nicolaas is patroonheilige, dat wil zeggen beschermheilige van vele ambachten, beroepen en zaken, officiële en officieuze: advocaten, apothekers, armen, bakkers, bandwevers, bankiers, bedienden, bergbewoners, bierbrouwers, brandweerlieden, bruggen (totdat Johannes Nepomuk deze functie vanaf 1600 steeds meer overnam), burgers, dieven, dokwerkers, geestelijken, geldhandelaars, gelieven, gevangenen, graandorsers, graanhandelaars, griffiers, herbergiers, houtbewerkers, houtzagers, inpakkers, kaarsenmakers, kaasmakers, kalkbranders, kantverkopers, kinderen, kleermakers, knopenmakers, kolendragers, kooplieden, koorknapen, korenmeters, kuipers, lakenscheerders, lakenwevers, linnenhandelaars, maagden, marskramers, meerseniers (kramers, winkeliers), molenaars, monniken, moordenaars, notarissen, oliehandelaars, onderwijzers, onvruchtbaren, pandjesbazen, parfumeriehandelaars, pelgrims, prostituees, rechters, reizigers, scheepstimmerlieden, schoenmakers, scholieren, schrijvers, slagers, soldaten, specerijenhandelaars, steenhouwers, stoelenmatters, studenten, universiteit van Parijs, vagebonden, veerlieden, verliefden, ververs, vissers, visverkopers, vlotters, voerlieden, vondelingen, vrouwen in barensnood, wevers, wijnhandelaars, wiskundeleraren, zaadhandelaars, zeelui, zoutzieders. Bovendien wordt hij aangeroepen om verloren of gestolen goed weer terug te krijgen. Hij beschermt tevens tegen brand, onweer en bliksem, storm, zee en in het algemeen water met zijn gevaren. In sommige steden werd Sint-Nicolaas als ‘geneesheilige’ vereerd.
Dit zou vooral kunnen teruggaan op → Nicolaas van Tolentino, die voor verschillende ziekten aangeroepen werd. Bedevaarten naar Sint-Nicolaasheiligdommen zouden helpen tegen kinkhoest, reumatiek, stuipen, schreeuwen, bedplassen, koorts en besmettelijke ziekten. Hij is daarom ook beschermheilige van hospitalen.Sint-Nicolaas werd patroonheilige van groepen die in legenden tegenover elkaar staan. Voorbeelden zijn: in de legende van de drie dochters en de bruidsschat (→ Legende II): maagden, prostituees; in de legende van de drie kinderen in het pekelvat (→ Legende 15): kinderen, scholieren, slagers, herbergiers; en in die van de dieven (→ Legenden 61-67): dieven, verloren goed. Een bijzonder patronaat is wel die van het vagevuur. Voorouderverering was in het christendom niet meer toegestaan. Toen het geloof in een hemel, hel en vagevuur gepredikt werd, moest er wel ‘gelobbyd’ kunnen worden om de ziel in de hemel te krijgen. Levenden konden dit bewerkstelligen door goede werken en missen, heiligen konden de doden ook van dienst zijn. Sint-Nicolaas zorgde er door zijn voorspraak voor, dat je niet in de hel zou belanden (→ Bijlagen 5 en 36, → Legenden over de doden: 51-54).
De jaarlijkse feestdag van de beschermheilige van een gilde gaf aanleiding tot godsdienstige plechtigheden en maaltijden. De leden van het desbetreffende gilde waren verplicht eraan deel te nemen. Vaak waren hun bedrijven op die dag gesloten.
Ook van landen, provincies en steden is Sint-Nicolaas de patroonheilige: van Griekenland en Rusland, Sicilië en Lotharingen en van Amsterdam. Elk Grieks schip heeft ook nu nog een icoon van Sint-Nicolaas aan boord.
Ghesquiere, 1989; Janssen, 1993; Van der Linden, 1972; Méchin, 1982; Mezger, 1993; Meisen, 1931.
