Straf- en bestuursrechtelijke sanctionering zijn vormen van interveniëren waarbij in geval van geconstateerde niet naleving dwangmiddelen worden toegepast.
Om naleving te kunnen afdwingen hebben toezichthouders machts- middelen nodig als de geïnspecteerden niet willen meewerken. Deze middelen zijn gebaseerd op strafrecht of bestuursrecht. De machtsmiddelen kunnen zowel worden ingezet om herstel van naleving af te dwingen als om het niet-naleven te bestraffen. Een straf is bedoeld als ‘leedtoevoeging’ en kan niet alleen afschrikwekkend, maar ook vergeldend werken. Sanctionering is te onderscheiden in strafrechtelijke sanctionering en bestuursrechtelijke sanctionering.
Bij bestuursrechtelijke sanctionering is hoofdstuk 5 van de Algemene wet bestuursrecht van toepassing. Bestuursrechtelijke instrumenten zijn gericht op herstel en omvatten last onder dwangsom, bestuursdwang, bestuurlijke boete en intrekking van een vergunning. Het bestuursorgaan of de inspectie bepaalt zelf of de maatregel wordt toegepast en wat de zwaarte van de maatregel is.
Strafrechtelijke sanctionering is gebaseerd op het Wetboek van Strafvordering en loopt altijd via het Openbaar Ministerie. Wat de strafbare feiten zijn en welke straffen ervoor kunnen worden uitge- sproken, is te vinden in de materiewetten zelf, het Wetboek van Strafrecht (materieel strafrecht) of bijvoorbeeld in de Wet Economische Delicten. Een strafbaar feit kan een overtreding of een misdrijf zijn. De ernst bepaalt zowel de strafmaat als de opsporingsbevoegdheden. Sancties kunnen geldboetes zijn, maar ook hechtenis, taakstraffen of gevangenisstraf. Sinds 2010 bestaat de bestuurlijke strafbeschikking die ook onder het strafrecht valt.
