Kozakken, Russische lichte ruiterij. Oorspronkelijk een Tartaarsche volksstam uit Cosaquië, aan den voet der Kaukasus (9e eeuw). Later vestigden zich aldaar avontuurlijke Slavische elementen, die dezelfde levenswijze overnamen, zich met de oorspronkelijke bewoners vermengden en ook K. werden genoemd.
Zij vochten in het leger van Djingiz Khan (1224) onder den Woiwode Ploskina. Langzamerhand maakten de K. een groot gedeelte der Russ. bevolking uit en bleven gedeeltelijk een nomadenleven leiden. Men onderscheidt:
Don-K. (langs Don in Z.-Rusl.); K. v. KleinRusl.: Oekraïne-K. (Zaporog-K. [langs Dnjepr], Zwarte-Zee-K., Slobode-K.); Tchougouïef-K.; Bug-K. Nadat het oude rijk van Kief (Oekraïne) in 1340 door Polen en Litauen was veroverd, hadden zich de Oekraïners tegen herhaalde invallen van Tartaren te verdedigen, waarom de boeren, jagers en visschers in de grensstreken tot zelfverdediging werden georganiseerd onder den naam K., waaraan men de beteekenis toekende van vrije krijgslieden. Ze vormden zoodoende een militaire organisatie langs den Dnjepr. Aanvankelijk kozen zij zich een aanvoerder en leider voor 1 jaar of 1 tocht, waarna deze geen voorrechten meer boven de anderen genoot. De koning van Polen, Stephanus Bathori, vertrouwde de Oekraïne aan hunne hoede toe en schonk het Kozakkenhoofd Bogdon Rozynski den titel van hetman of ataman. Zij stonden tegen Polen op in 1638 onder den hetman Powluck en in 1647 onder den hetman Chmielnicki. Na bij Berestek te zijn verslagen, werden ze door de Polen streng aangepakt; velen hunner stelden zich daarom onder Russ. heerschappij (1654—1657), waaronder ze, tengevolge der Poolsche aftakeling, geleidelijk volkomen geraakten. Meermalen wenden de K. opnieuw pogingen aan, om zich zelfstandig te maken, o. a. onder den beroemden hetman Mazeppa, die zich in 1708 met Karel XII van Zweden tegen Peter den Groote verbond, doch tevergeefs.
De Zwarte Zee-K. deden in 1828 en 1829 onder tsaar Nicolaas een vruchtelooze poging. De Don-K. onderwierpen zich aan de Russ. heerschappij na de vernietiging der koninkrijken Astrakan en Kazan. Zij zijn minder beschaafd dan de Oekraïne-K. De hetman Iermak begon in 1580 met 6000 man de verovering van Siberië, welke hij spoedig voltooide, waarop hij dat land aan Iwan IV aanbood, die het aannam. Aanvankelijk te voet trekkende en vechtende, werden de K. in de 17e eeuw bereden. Hunne bijzondere gevechtsformatie te paard is de lawa.
Ze teren tegenwoordig op hun vroegere vermaardheid. Wel vormen ze nog een goed soldatenmateriaal; ze zijn volhardend, stoutmoedig en met een bewonderenswaardig oriënteeringsvermogen begaafd, maar hun tegenwoordige militaire waarde is gering tengevolge hunner verouderde organisatie en onvoldoende militaire vorming gedurende den actieven diensttijd. Hun intellectueel gehalte, zelfs dat der officieren, staat zeer laag. Als ruiter zijn ze onoordeelkundig; jakkeren, bij voorkeur in sterken draf, vinden ze flink. Ze brengen hun paarden (klein, taai, zeer sober en volhardend, van Siberisch ras) alsmede kleeding en sabel zelf mede; slechts geweer met munitie krijgen zij bij het regiment. ⅓ gdeelte is in actieven dienst, terwijl de rest met verlof is.
