Dilatometer - 1) optisch instrument, dienende om kleine veranderingen van de lengteafmetingen der lichamen tengevolge van verwarming of anderszins te meten. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de interferentieverschijnselen, die in het algemeen lichtbundels vertoonen, die ontstaan zijn door terugkaatsing van één lichtbundel aan twee verschillende vlakken, die een zeer kleinen hoek met elkaar maken (strepen van Fizeau). Verandert de afstand der beide vlakken, b.v. tengevolge van de uitzetting eener stof door temperatuursverhooging, dan kan uit de wijziging, die het interferentieverschijnsel ondergaat (verschuiving der strepen), de af standsverandering worden bepaald, en daaruit de uitzettingscoëfficiënt der stof. De op dit beginsel berustende d. is aangegeven door Fizeau, later verbeterd door Abbe.
2) instrument bestaande uit een glazen bol met daaraan bevestigde buis, dienende voor de meting van den uitzettingscoëfficiënt tengevolge van verwarming van vloeistoffen. Daartoe wordt, nadat de d. tot op zekere hoogte met de te onderzoeken vloeistof gevuld is, de hoogte hiervan in de buis bij twee verschillende temperaturen bepaald. Uit het verschil kan de schijnbare uitzettingscoëfficiënt onmiddellijk worden afgeleid; door vermeerdering met den uitzettingscoëfficiënt van het glas wordt de ware uitz. coëff. verkregen. De uitz. coëff. van het glas wordt bepaald door eene bepaling te verrichten met eene stof, waarvan de ware uitz. coëff. bekend is. Een gewone kwikthermometer is feitelijk in beginsel een d.
3) een als onder 2) geconstrueerde d. wordt wel gebezigd om uit de uitzetting van een mengsel van water en alkohol tusschen bepaalde temperatuurgrenzen het gehalte aan alkohol van het mengsel te bepalen, aangezien de uitzetting hiervan afhankelijk is.
4) dergelijk instrument, gevuld met de te onderzoeken stof en aangevuld met vloeistof wordt gebruikt om mo dificatiën, veranderingen en de temperatuur, waarbij deze plaats hebben op te sporen door de volumeverandering bij constante temperatuur, die zich door verschuiving van den vloeistofspiegel in de kapellair te kennen geeft.
