Alkaloïden - in ruimeren zin, zijn al die stikstofhoudende verbindingen van meer of minder basische natuur, die uit plantaardige of dierlijke deelen worden geïsoleerd, waarbij behalve de oorspronkelijk aanwezige stoffen ook zoodanige moeten worden vermeld, die door geringe veranderingen, zooals bij het extraheeren en isoleeren niet zijn te vermijden, uit de oorspronkelijke ontstaan. Onder alkaloïden in engeren zin verstaat men daarentegen in hoofdzaak verbindingen met heterocyclisch gebonden stikstofatomen, meer of minder sterk basisch karakter, bepaalde physiologische werking, gecompliceerden moleculairen bouw, die in planten worden gevonden en op enkele uitzonderingen na, voor bepaalde plantenfamilies, geslachten of soorten karakteristiek zijn. De alkaloïden bestaan uit koolstof, waterstof en stikstof, terwijl de meeste bovendien nog zuurstof bevatten.
Met zuren verbinden ze zich tot zouten, die meestal goed kristalliseerbaar zijn. Zoowel alkaloïden als alkaloïdzouten oefenen eene krachtige werking uit op het dierlijk organisme en worden zeer veel in de geneeskunde toegepast; bij grootere hoeveelheden gebruikt zijn zij zware vergiften, ze maken het werkzame bestanddeel uit van de planten, waarin ze gevonden worden, zooals de kinine in kinabast, theïne in thee, cocaïne in coca, morphine in opium enz. Kunstmatige alkaloïden zijn voortbrengselen der moderne scheikunde en onderscheiden zich niet van de natuurlijke in samenstelling of eigenschappen.
