o. (-en), van de wetgevende macht uitgaande verzameling van rechtsbepalingen voor een staatsgebied, hetzij algemeen of voor een bijzonder terrein: Burgerlijk Wetboek, betreffende het burgerlijk recht; Strafwetboek of Wetboek van Strafrecht, betreffende strafbare feiten; Wetboek van Koophandel, betreffende de handel.
GESCHIEDENIS
Het oudst bekende wetboek, de Codex Oernammoe uit Oer, dateert uit ca. 2100
v.C. In Mesopotamië stonden de wetten doorgaans op naam van een koning, die door hun publikatie (in de vorm van een inscriptie, zoals de stèle van Hammoerabi) getuigenis wilde afleggen van zijn wijsheid en zijn zorg voor gerechtigheid. De wetten zijn zorgvuldig geformuleerde litteraire composities, waarvan niet vaststaat dat zij in de moderne zin des woords werden toegepast: er werd in gerechtelijke uitspraken niet naar verwezen en vonnissen waren soms niet conform de ‘regels’. De wetten van het Middenassyrische Rijk bevatten misschien wel rechtsgeldige voorschriften uit de stadsrechten van Assoer. Ook van de Hettitische wetten neemt men aan dat ze het officieel geldende recht vertegenwoordigden. De inhoud van de wetboeken is een mengeling van gecodificeerd gewoonterecht, vastgelegde vonnissen uit de koninklijke rechtspraak, rechtshervormingen en in de rechtswetenschap overgeleverde (echte en geconstrueerde) gevallen met illustratieve betekenis. Via de Babylonische scholen in het buitenland (Mesopotamië, LITTERATUUR) hebben de Mesopotamische wetten direct of indirect invloed gehad op die van de Hettieten en Israëlieten. De omvang van de wetboeken loopt sterk uiteen. Naast de omvangrijke Codex Hammoerabi (282 paragrafen; 18e eeuw v.C.) en de Hettitische wetten (ca. 200 paragrafen; 16e v.C.-13e eeuw v.C.) staan de wetten van Esjnoenna (ca. 18e eeuw v.C.) met ca. 60 paragrafen. Verscheidene teksten zijn fragmentarisch, waardoor hun oorspronkelijke omvang niet bekend is. Hiertoe behoren de genoemde Codex Oernammoe, die in het Soemerisch is geschreven en waarvan delen van een proloog en ca. 30 paragrafen bewaard zijn gebleven, en de wetten van Lipit-Isjtar (Isin; ca.1930 v.C.), waarvan delen van een in het Soemerisch geschreven proloog en ca. 40 paragrafen behouden zijn.
De oudste verzameling wetten in Israël staat in het Verbondsboek (Ex.21,12-23,13), dat wat inhoud en formulering betreft overeenkomst vertoont met de andere wetboeken uit het oude Midden-Oosten. Naast invloed van de meer algemene wetstradities zijn er echter veel eigen trekken aan te wijzen, zowel in de formulering (rechtsregels in de gebiedende wijs en m.n. in verbodsvorm: ‘Gij zult niet...’) als in de rechtsmaterie (vooral ook regels en voorschriften van religieuze en ethische aard).
Een wetboek uit het oude Egypte was tot de jaren zeventig niet bekend, al kende men wel de koninklijke decreten en uitvoeringsbepalingen uit het Nieuwe Rijk. Volgens de overlevering was de Perzische koning Dareios I (ca.500 v.C.) de eerste die een verzameling rechtsregels liet opstellen. In 1975 werd een reeds in 1938 ontdekte, op papyrus in demotisch schrift geschreven wetstekst (ca. 3e eeuw v.C.) uitgegeven. Later werden van deze tekst resten in een jongere, Griekse vertaling gevonden. De demotische tekst telt ca. 300 regels en behelst bepalingen over pacht, burenrecht, erfrecht, eigendom door verjaring e.d. De tekst is geen wetboek in moderne zin, maar een handboek ten dienste van rechters en schrijvers van contracten (bevat ook formulieren voor contracten en eden).
In de westerse cultuur is het oudste wetboek de Romeinse lex Duodecim Tabularum (451 v.C.—449 v.C.). codificatie.
LITT. F.R.Steele, The code of Lipit-Ištar (1948); G.R.Driver en J.C.Mills, The Babylonian laws (2 dln. 1956); J.Friedrich, Die hettitischen Gesetze (1959); R.Haase, Einführung in das Studium keilschriftlicher Rechtsquellen (1965); R.Yaron, The laws of Eshnunna (1969); A.Cardascia, Les lois assyriennes (1969); J.B.Pritchard (red.), Ancient Near Eastern texts relating to the Old Testament (3e dr. 1969; met suppl.), S.M.Paul, Studies in the book of Covenant (1970); A.Finet, Le code de Hammurapi (1973); H.J.Boecker, Recht und Gesetz im Alten Testament und im alten Oriënt (1976); R.Haase, Die keilschriftlichen Rechtssammlungen in deutscher Übersetzung (2e dr. 1980).
