m. (-len),
1. belasting op invoer; doortochtsgeld; belasting voor het gebruik van wegen, kanalen enz.; (fig.) cijns: alle gasten betaalden haar de tol, belasting van hun bewondering; de tol, belasting der natuur of aan de natuur betalen, sterven;
2. tolhuis, -hek;
3. tolboom: de tol, belasting is gesloten.
De Germaanse volken hebben het instituut van tolheffing van de Romeinen overgenomen. Als teloneum was de tol een regaal, dat de koning kon wegschenken en waarvan hij vrijstelling kon verlenen. Onderscheid bestond er tussen de tollen, geheven bij de verkoop van waren (in de Ned. gewesten accijnzen genoemd) en die welke bij het gebruik maken van wegen geheven werden. Als tegenprestatie was de bezitter van dit soort tol verplicht te zorgen voor het onderhoud van de wegen waarop tol geheven werd en de veiligheid op die weg te verzekeren. Behalve op landwegen werd ook tol geheven op waterwegen. De vorsten en heren maakten misbruik van deze heffing door de reizigers te verplichten van de wegen gebruik te maken, waarop zij tol hieven, hetgeen vaak tijdverlies ten gevolge had.
Bovendien werd er voor het onderhoud van de wegen niet altijd behoorlijk zorg gedragen met het oog op de rechten die de heer kon laten gelden op de goederen die op de grond terecht kwamen. In verloop van tijd werden de tollen een ondraaglijke last, doordat zij door hun grote aantal de prijs van de goederen sterk verhoogden en belemmeringen in het verkeer veroorzaakten. Gaandeweg hief de staat dan ook de tolgelden op (o.a. in Engeland, Frankrijk, Duitsland en De Nederlanden).
In Nederland bestonden sedert 1829 tollen op landen waterwegen en op bruggen, geheven vanwege het rijk, provincies en gemeenten, bovendien ook vanwege publiekrechtelijke lichamen, m.n. waterschappen alsmede privaatrechtelijke of particuliere personen, waar het door dezen aangelegde bruggen of wegen gold. Zij droegen het karakter van retributies, d.i. rechten voor het gebruik. Met ingang van 1.5.1900 werden ze alle afgeschaft, zij het dat een aantal particuliere tollen pas veel later verdwenen is. Op kanalen komen tollen echter nog vrij veel voor, evenals thans weer op enkele bruggen en tunnels (b.v. Beneluxtunnel).
Hoewel niet onder de benaming tol worden in het scheepvaartwezen in België nog zeer geringe scheepvaartrechten door het Rijk geëist. Het bedrag wordt berekend op basis van de tonmaat der schepen en de afgelegde afstand.
