m. (-en),
1. stenen beeld dat een leeuw met een mensenhoofd voorstelt;
2. moeilijk te doorgronden mens; de sfinx aan de Seine, Napoleon III. Het Griekse woord sfinx is misschien afgeleid van de Egyptische benaming sjesep-anch (levend beeld) of wellicht van het Griekse werkwoord sfingo (knevelen, vastsnoeren). De bekendste sfinxen zijn die uit Egypte. Het oudste type stelt een liggende leeuw met een mensenhoofd (vaak met hoofddek) voor. Een beroemde sfinx is die van Giza, die vermoedelijk koning Chefren voorstelt. Sfinxen uit een latere periode hebben soms een andere houding. Sommige hebben de kop van een valk of een ram, in plaats van een mensenhoofd. In Loexor leidt een laan, omzoomd door sfinxen met ramskoppen, naar de tempel van Karnak. In Egypte beeldde de sfinx vaak de koning uit in zijn hoedanigheid van zonnegod. Een mensenlichaam met een dierekop was daar een veel voorkomende uitbeelding van een godheid.
In de Assyrische kunst komt de (soms gevleugelde) sfinx eveneens voor veelal als tempelwachter. Een sfinx bewaakte het paleis van Assoernasirpal n te Nimroed (Kalach).
Bij de oude Grieken was de sfinx een doodsdemon, verwant aan de Harpijen en de Sirenen. Oorspronkelijk werd deze sfinx uitgebeeld als een gevleugelde leeuw met het hoofd en het bovenlichaam van een vrouw. Latere sfinxen vertoonden soms een afwijkend type of hadden een andere houding dan de traditionele liggende. Bekend werd de op een Ionische zuil geplaatste sfinx met vrouwenhoofd die door de bewoners van Naxos ca.570 v.C. als wijgeschenk in het heiligdom van Delfi werd geplaatst. Het beeld bevindt zich thans in het museum van Delfi. Volgens de Oidipoussage stierven de inwoners van Thebe aan de pest tot het Oidipous gelukte het door de sfinx van Thebe opgegeven raadsel op te lossen.
De sfinx stortte zich daarna in een afgrond. Op grafmonumenten werd vaak een sfinx afgebeeld.
Ook in de oudchristelijke kunst, in die van de late renaissance en m.n. in die van de barok werden sfinxen uitgebeeld.
LITT. S.Hassan, The sphinx (1949); S.Hassan, The great sphinx and its secrets (1953); A.Dessenne, Le sphinx, étude iconographique (1957); H.Demisch, Die Sphinx, Geschichte ihrer Darstellung (1977).
