m. (-s),
1. ijzeren punt, gepunte stok om dieren voort te drijven: de verzenen tegen de prikkels slaan (Hand.9,5; 26,14), (fig.) opstandig, weerspannig zijn;
2. stok met ijzeren punt waarmee men een slede voortbeweegt;
3. (bij planten) doorn, kafnaald, brandhaar;
4. (fig.) drijfveer, aansporing; (fig.) bekoring, aantrekkingskracht;
5. (ook: stimulus) alle fysische of chemische factoren die een verandering in een organisme teweegbrengen of een reactie opwekken.
DIERFYSIOLOGIE
Sommige prikkels werken rechtstreeks op het weefsel in. Zo veroorzaakt bestraling van de menselijke huid met zonlicht de vorming van pigment; verhoging van temperatuur doet het hart van een vissenembryo sneller kloppen. In de meeste gevallen werken prikkels langs indirecte weg in, nl. via de zintuigen. Deze organen zijn voor het opvangen van prikkels gespecialiseerd (‘receptoren’). Meestal is een zintuig specifiek gevoelig voor één categorie van prikkels: het oog voor licht, het oor voor geluid enz. De resp. prikkels heten voor het betrokken zintuig adequaat.
Het is ook mogelijk om een zintuig inadequaat te prikkelen (b.v. het oog door een vuistslag), maar de benodigde minimumenergie van de prikkel om een effect in het zintuig teweeg te brengen (de prikkeldrempel) ligt dan onvergelijkelijk veel hoger. Geprikkelde zintuigcellen geven de prikkels weer als verandering van de impulsfrequentie in de afvoerende zenuw (spontane activiteit). Via het centraal zenuwstelsel wordt een reactie van spieren, klieren of andere ‘effectoren’ teweeg gebracht. Het antwoord op een prikkel via deze indirecte weg kan zeer gevarieerd zijn. De prikkel vormt niet de (energetische) oorzaak van de reactie, maar ontketent een keten van verschijnselen, waarvan de reactie het uiterlijk waarneembare resultaat is.
PLANTENFYSIOLOGIE
Een prikkel is iedere omgevingsfactor die een plant of een orgaan (stengel, blad, wortel) stimuleert tot een reactie. Deze factor levert niet de energie voor de reactie, maar ontketent deze slechts.
Behalve indien de prikkelsterkte zeer gering is, bestaat er geen verband tussen de prikkelenergie en de reactie. Als prikkels fungeren o.a. het licht, de zwaartekracht, sommige stoffen in oplossing, zie aanraking, impuls, nastie, taxie, tropie.
