Bantoenegervolk in Rhodesië. De naam is een aanduiding voor een conglomeraat van volken, ontstaan voordat een kleine groep militaire veroveraars haar macht en daarmee vooral haar taal (Ngunidialect; Nguni) oplegde aan de oorspronkelijke bewoners van Rhodesië (o.a.
Shona en Sotho).Deze militaire veroveraars waren afkomstig uit het Zoeloerijk, waarvandaan zij in 1822 wegtrokken na een geschil tussen hun aanvoerder Moselikatse en koning Tsjaka. In 1838 vestigde Moselikatse definitief zijn hoofdstad te Inyatie en vanaf dat moment begon de ontwikkeling van de Ndebele-macht, geheel in navolging van het Zoeloerijk met een strakke militaire organisatie. De volledige ontplooiing van dit rijk werd door de komst van Europeanen (ca. 1890) verhinderd. De Engelsen, die belangstelling voor het gebied hadden vanwege de belangrijke ertsen, sloegen tweemaal een opstand van de Ndebele bloedig neer (1893 en 1896). Na de laatste nederlaag werd het rijk toegevoegd aan het toenmalige Zuid-Rhodesië. De verwikkelingen na de eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring van de blanke Rhodesische regering hebben zeer ongunstige gevolgen gehad voor de economische en sociaal-politieke positie van de Ndebele.
De spanningen tussen de Ndebele en de Shona, de twee grootste etnische groepen, zijn in 1978 sterk gestegen in verband met de voorbereiding van het zwarte meerderheidsbewind. De Ndebele eisen een even sterke parlementaire vertegenwoordiging als de Shona (resp. 1 mln. en 6 mln.) uit angst voor overheersing door hen, terwijl de Shona herhaling vrezen van de vroegere onderwerping bij gelijke vertegenwoordiging. In Transvaal wonen nog 250000 Zuid-Ndebele en 200000 Noord-Ndebele.
LITT. A.J.B.Hughes, Kin, caste and nation among the Rhodesian Ndebele (1956); E.Moyo, Big Mother and Little Mother in Matabeleland (1973); J. P.R.Wallis (red.), The Matabele journals of R. Moffat 1829-60 (2 dln. 1976).
