Niccolò, Florentijns staatsman en historicus, *3.5.1469 Florence, †22.6.1527 Florence. Machiavelli trad in dienst van de stadsregering van Florence.
Hij was hier van 1498—1512 secretaris van de Raad van Tien. In 1502 ontmoette hij Cesare Borgia, die hij zou gaan beschouwen als het prototype van de succesvolle heerser. Naar diens inzichten reorganiseerde Machiavelli het Florentijns leger, dat in 1509 in staat bleek de handelsconcurrent Pisa te verslaan. In 1512 werd Machiavelli, na de terugkeer van de De Medicis in Florence, uit zijn vaderstad verdreven, waarna hij zich in San Casciano geheel op zijn historische studies toelegde. In 1520 gaf de universiteit van Florence hem de opdracht tot het schrijven van een geschiedenis van de stad. Machiavelli schreef een aantal politieke biografieën, o.a. over de Romeinse geschiedschrijver Livius en de condottiere Castracani.
Blijvende vermaardheid kreeg hij door zijn boek Il principe (1513, uitg. 1532; De vorst), waarin hij de theorie van de raison d’état ontwikkelt. Machiavelli beschouwde de politiek als autonoom studieobject, dat los van godsdienst en zedelijke principes moest worden benaderd. Politiek handelen moest volgens hem bestaan uit het kiezen van een doel en vervolgens het op rationeel-technische wijze vaststellen van de middelen (welke dan ook). Als ideale staat stond Machiavelli een verenigd Italië voor ogen en voor de verwezenlijking van dit ideaal concipieerde hij zijn krachtige vorst. De theorie van het machiavellisme is steeds zeer omstreden geweest (koning Frederik II van Pruisen b.v. publiceerde een Anti-Machiavel). Naast zijn politieke werken schreef Machiavelli een aantal satirische blijspelen, die getuigen van zijn scherp psychologisch inzicht en cynisme. Machiavelli, een van de meest uitgesproken vertegenwoordigers van de renaissance, was een van de eersten die zowel in zijn politiek als in zijn geschriften, in tegenstelling tot middeleeuwse concepties, de staat en zijn doeleinden bewust zag als een natuurlijke zaak, uitsluitend te verklaren uit en gericht op menselijke driften en verlangens. Werken: Vita di Castruccio Castracane (1520), Dell’arte della guerra (1521), Discorsi sopra la prima decade di Tito Livio (1531), Il principe (1532; Ned. vert. 1976), Istorie Fiorentiene (8 dln. 1532).
Uitgaven: Il principe (1931, Ned. vert. De heerser, 1976; met inl. en bibliogr.); Tutte le opere, door F.Flora en C.Cordié (2 dln. 1949—50); The discourses, door B.Crick
LITT. J.Hale, Machiavelli and renaissance Italy (1960); F.Meinecke, Die Idee der Staatsraison in der neueren Gesch. (4e dr. 1960); R.Ridolfi, The life of N.Machiavelli (1963); F.Gilbert, Machiavelli and Guicciardini (1965); S.Anglo, Machiavelli (1971); M.Gilmore e.a., Studies on Machiavelli (1971); B.Guillemain, Machiavel: l’anthropologie polit. (1977).
