eigenlijk: Vladimir Iljitsj Oeljanov, Russisch staatsman en ideoloog, *4.5.1870 Simbirsk, ♱21.1. 1924 Gorki (bij Moskou); zoon van een onderwijzer/onderwijsinspecteur. Lenins oudste broer werd in 1887 opgehangen wegens een poging tot moord op de tsaar.
Lenin studeerde rechten, maar werd uit de universiteitsgemeenschap gestoten omdat hij zich inliet met een verboden studentengroepering. Mede door deze ervaringen raakte hij zeer betrokken bij de ideeën van Karl Marx. Van 1892—93 praktizeerde hij als advocaat. In 1893 ging hij naar Sint-Petersburg, waar hij contact zocht met revolutionairen. In 1895 bezocht Lenin naar West-Europa uitgeweken Russische marxisten. Na zijn terugkeer werd hij naar Siberië verbannen.
Hier ontmoette hij N.Kroepskaja, met wie hij trouwde. Lenin conformeerde zich niet aan de overige marxisten. Hij verwierp het denkbeeld dat het kapitalisme het proletariaat vanzelf naar het socialisme leidde en was daarom voorstander van een stringent leidende partij, een sterk gecentraliseerde organisatie van beroepsrevolutionairen, die de ontwikkelingen in juiste banen zou moeten leiden. In zijn streven naar een dergelijke partij ondervond Lenin tegenstand van o.a. Trotski en Plechanov. Tijdens zijn ballingschap na 1900 werd Lenin de grondlegger van het bolsjewisme. In zijn brochure Wat te doen? (1902) zette hij uiteen hoe hij, onder leiding van een elite van beroepsrevolutionairen, het socialisme wilde realiseren via een democratische dictatuur van boeren en arbeiders.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd Lenin teleurgesteld door de houding van de socialisten in West-Europa. Hij week uit naar het neutrale Zwitserland en verzamelde daar revolutionairen om zich heen die tegen de in hun ogen imperialistische oorlog waren. Toen in 1917 in Rusland een voorlopige regering werd gevormd uit de liberale bourgeoisie, eiste Lenin een sovjetregering van boeren, arbeiders en soldaten. Het tij keerde ten gunste van hem toen de regeringKerenski de steun van het volk verloor en de bolsjewisten steeds meer mensen voor zich wonnen. In nov. 1917 leidde Lenin de machtsovername. Hij werd voorzitter van de Raad van Volkscommissarissen.
Hij bewerkstelligde het Verdrag van Brest-Litovsk, dat fel omstreden werd. In 1918 brak een bloedige burgeroorlog uit tussen roden (bolsjewisten) en witten, die tenslotte (1920) door de eersten werd gewonnen. Omringd door kapitalistische landen streefde Lenin naar uitbreiding van de revolutie. In 1919 vormde hij de Derde Internationale. Deze spande zich in voor de vrijheidsstrijd van de koloniale gebieden. Om de economische inzinking van eigen land te boven te komen, introduceerde Lenin de Nieuwe Economische Politiek (NEP), waarmee hij de boeren tevreden wilde stellen.
Hoewel de burgeroorlog geëindigd was, kreeg het nieuwe regime te maken met aanzienlijke onrust en oppositie, waartegenover Lenin een harde repressie stelde. In 1922, toen hij al ernstig ziek was, richtte hij de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken op, de USSR. Na zijn dood in 1924 werd zijn lichaam bijgezet in een mausoleum op het Rode Plein te Moskou.
Lenin was een groot revolutionair strateeg; hij toonde in de praktische politiek een groot aanpassingsvermogen. Hij modelleerde het oorspronkelijk op westerse verhoudingen gebaseerde marxisme naar Russische verhoudingen. Toch hield hij zich als ideoloog formeel aan de marxistische orthodoxie, die door bijna alle communistische partijen als marxisme-leninisme betiteld wordt. Werken: De ontwikkeling van het kapitalisme in Rusland (1899), Eén stap voorwaarts, twee stappen terug (1904), Staat en revolutie (1917), De proletarische revolutie en de afvallige Kautsky (1918). Uitgaven: Verzamelde werken (onvoll. Ned. uitg. 1936-39) in verschillende talen; Since Lenin died, door M.Eastman (1925).
LITT. D.Shub, Lenin (1948); A.B.Ulam, Lenin and the bolsheviks (1965); R.Garaudy, Lénine (1968); G.Harmsen, Lenin (1970); D.W.Mack, Lenin en de Russische revolutie (1971); M.Lewin, De laatste strijd van Lenin (1972); M.Liebman, Le leninisme sous Lénine (2 dln. 1973); A.Pannekoek, Lenin als filosoof (1974); V.Zevin, Lenin (1974); G. Weber en H.Weber, Lenin (1974).
